Syeikh Nik Mat Kecik dan warisnya yang menjadi hakim di Makkah

Nama lengkapnya ialah Syeikh Muhammad Shaghir bin Ismail bin Ahmad al-Fathani. Datuk saudaranya yang juga ulama besar Melayu abad ke -18, Syeikh Daud bin Abdullah al-Fathani[1] menamakannya dengan nama Muhammad Saghir manakala di kalangan keluarganya beliau dikenali dengan nama Syeikh Nik Mat Kecik. Beliau lahir daripada keluarga besar ulama Patani yang berhijrah pada masa peperangan dahsyat gabungan Patani-Terengganu-Kedah dan Kelantan daripada pencerobohan Siam ketika itu. Tentang tahun kelahirannya terdapat dua catatan keluarga yang berbeza iaitu 1245 H/ 1829 M dan 1260 H/1844 M seperti yang dinyatakan oleh Almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir.[2] Syeikh Nik Mat Kecik wafat di Mekah pada tahun 1333 H/1914 M. Ketika usia kecilnya Syeikh Muhammad bin Ismail al-Fathani dikatakan sempat menemui Syeikh Daud bin Abdullah al-Fathani, tetapi beliau lebih banyak mendapat pendidikan daripada saudara sepupunya, Syeikh Abdul Qadir bin Abdur Rahman al-Fathani. Dengan ilmunya yang meluas dalam pelbagai bidang, beliau kemudiannya mengajar di rumah dan juga di Masjid al-Haram. Murid-muridnya sangat ramai khususnya yang datang dari Alam Melayu. Keilmuannya diiktiraf sehingga Syeikh Nik Mat Kecik dilantik menjadi Hakim Mahkamah Syarie Makkah al-Mukarramah pada zamannya bahkan beliau merupakan satu-satunya tokoh yang berasal dari dunia Melayu yang berjaya memegang jawatan tertinggi itu pada zamannya. Selain itu beliau juga merupakan `Syeikh Haji' yang terbesar pada zamannya. Menurut almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir, beliau banyak keramatnya.[3] Suaranya dapat didengar dengan jelas oleh para pelajarnya walaupun duduk berjauhan tanpa perlu menggunakan pembesar suara ketika mengajar.[4] Perompak juga tidak berani menganggu apabila disebut nama Syeikh Nik Mat Kecik.[5] Diriwayatkan antara perjalanan dari Makkah ke Madinah sering berlaku kes rompakan. Bagi mengelakkan dari dirompak, caranya ialah dengan menyatakan bahawa “kami adalah dari kumpulan jemaah Syeikh Nik Mat Kecik” kerana nama syeikh sangat dihormati pada masa itu. Syeikh Nik Mat Kecik dikatakan sangat pemurah. Beliau membiayai kehidupan hampir semua pelajar yang datang dari dunia Melayu yang berada di Makkah pada ketika itu. Hampir semua anak didiknya menjadi ulama besar. Setelah menyelesaikan pengajian, mereka pulang ke tanah air dan menjadi tokoh penting yang bergerak dalam pelbagai bidang kemasyarakatan. Mereka inilah yang tersebar di Indonesia, Malaysia, Patani, Thailand dan Kemboja.
Syeikh Nik Mat Kecik al-Fathani juga terkenal sebagai pengarang beberapa buah kitab besar walaupun jumlah karyanya tidaklah sebanyak karya Syeikh Daud bin Abdullah al-Fathani atau pun Syeikh Ahmad bin Muhammad Zain al-Fathani. Antara kitabnya yang masyhur dan ada diantaranya yang masih berlegar dipasaran kitab ialah
1. Al-Bahjatul Mardhiyah fi Fawaidil Ukharawiyah. KItab ini diselesaikan pada 20 Syaaban 1296 H/1878 M di Makkatul Musyarrafah. Kitab ini pernah dikeluarkan oleh Mathba'ah al-Miriyah, Makkah. Kandungannya mengandungi pelbagai wirid dan amalan.
2. Mathla'ul Badrain wa Majma'ul Bahrain. Kitab ini diselesaikan pada 12 Syaaban 1303 H/1885 M. Kitab ini pernah ditashih oleh Syeikh Ahmad al-Fathani untuk cetakan ketiga dan keempat. Kitab ini sangat masyhur di Alam Melayu bahkan banyak dijadikan teks pengajian di masjid dan surau di seluruh Tanah Melayu. Disebabkan kitab ini terlalu banyak digunapakai, maka kerajaan Johor menganjurkan penyusunan sebuah kamus yang khusus mengenai kitab ini. Lalu terhasillah sebuah kamus dengan judul Suluh Mathla'ul Badrain yang disusun oleh Haji Abdul Ghani Yahya. Kamus ini ditulis di Johor Baharu pada 1 Oktober 1941 M. Kitab Mathla’ul Badrain ini juga pernah diterbit oleh Jabatan Agama Islam Wilayah Persekutuan.
3. Al-Kaukabud Durriy fin Nuril Muhammadiy. Kitab ini diselesaikan penulisannya pada 13 Syaaban l304 H/1886 M di Makkah. Kitab ini pernah ditashih dan diusahakan penerbitannya oleh Syeikh Ahmad al-Fathani.
4. Ad-Durrul Basim fi Ashhabil Kahfi war Raqim. Kitab ini diselesaikan penulisannya pada 19 Rejab 1310 H/1892 M di Makkah. Cetakan pertama adalah pada tahun 1310 H/1892 M oleh Mathba'ah al-Miriyah, Makkah. Kitab ini ditashih oleh Syeikh Ahmad al-Fathani.
5. Kitabul Farqadain wa Jawahirul `Iqdain. Kitab ini diselesaikan pada 13 Syawal 1311 H/1893 M di Mekah. Kitab ini mula dikeluarkan pada Zulkaedah 1311 H/1893 M. Kitab ini ditashih oleh Syeikh Ahmad al-Fathani.
6. Wusyahul Afrah wa Ashabul Falah. Kitab ini diselesaikan pada Zulkaedah 1312 H/I894 M. Kitab ini juga sangat masyhur dan masih dicetakjhingga kini. Kitab ini pernah di cetak di Makkah oleh Mathba'ah al-Miriyah, di Singapura oleh Al-Imam Singapura, Surabaya dan Pulau Pinang.
7. Sawathi'ul Barqi wal Luma'i fi Ahkamit Tayammum wal Jama'i. Kitab ini diselesaikan pada pada hari Jumaat, 25 Jamadilawal 1323 H/1905 M di Makkah.
8. Al-Bahrul Wafi wan Nahrush Shafi. Kitab ini diselesaikan pada 18 Rejab l331 H/1912 M. Isi kandungannya adalah tentang feqah bahagian ibadah dan sangat meluas khususnya bab Haji dan Umrah. Adalah diakui bahawa kitab ini merupakan kitab paling lengkap untuk rujukan dan panduan bakal-bakal jemaah Haji dan umrah di Malaysia Kitab ini pernah dicetak oleh Mathba'ah asy-Syarqiyah kepunyaan Muhammad Ramzi, Jeddah pada tahun 1930 M atas usaha dan tashih anaknya, Syeikh Muhammad Nur al-Fathani.
Anaknya yang menjadi ulama besar di Makkah ialah Syeikh Muhammad Nur al-Fathani. Syeikh Muhammad Nur al-Fathani lahir di Makkah pada tahun 1290 H/1873 M dan wafat pada pada tahun 1363 H/1944 M. Syeikh Muhammad Nur al-Fathani mendapat pendidikan di kalangan ahli keluarganya yang menjadi ulama besar iaitu ayahnya sendiri Syeikh Nik Mat Kecik, Syeikh Wan ‘Ali Kutan dan Syeikh Ahmad al-Fathani. Beliau pernah dihantar belajar ke Universiti Al-Azhar, Mesir walaupun pada masa itu, beliau telah menguasai pelbagai bidang ilmu dan layak bergelar ulama. Ketika belajar di Mesir, Syeikh Muhammad Nur al-Fathani belajar dengan beberapa ulama besar seperti Syeikh Bakhit, ulama dalam Mazhab Hanafi dan tokoh gerakan pembaharuan seperti Syeikh Muhammad Abduh dan Saiyid Rasyid Ridha yang merupakan murid dan orang kanan Syeikh Muhammad Abduh. Seperti kata almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir, walaupun beliau pernah menimba ilmu dengan tokoh pembaharuan dan bersahabat dengan pelopor gerakan Kaum Muda seperti Syeikh Tahir Jalaluddin al-Minankabawi namun beliau tidak pernah cenderung pada mana-mana pihak samada Kaum Tua atau Kaum Muda sebaliknya sentiasa berlapang dada apabila bertemu dengan kedua-dua belah pihak itu.[6] Walaubagaimanapun, Syeikh Muhammad Nur al-Fathani daripada satu segi tetap mengikut Mazhab Syafie dan Ahlus Sunnah wal Jamaah. Seperti kata almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir, dengan cara demikian akhirnya kedua-dua pihak (Kaum Tua dan Kaum Muda) dengan sendirinya berasa segan dan hormat kepada Syeikh Muhammad Nur al-Fathani.[7] Syeikh Muhammad Nur al-Fathani mengikuti jejak langkah ayahandanya apabila turut memegang jawatan yang tidak kurang pentingnya di Makkah. Beliau dilantik menjadi ‘Kadi Mahkamah al-Kubra Makkah’ malah pernah menjadi ketua dalam jabatan itu. Selain itu Syeikh Muhammad Nur al-Fathani pernah menjadi ‘Ketua Syeikh Haji Al-Jawi Makkah’ sama seperti yang pernah dilakukan oleh ayahandanya dan juga moyang saudaranya iaitu Syeikh Daud bin Abdullah al-Fathani.Walaupun sibuk dengan tugas sebagai penguasa tertinggi Islam di Makkah pada zamannya, Syeikh Muhammad Nur al-Fathani tetap meluangkan masa untuk mengajar baik di rumah mahupun di Masjid al-Haram, Makkah. Sama seperti ayahandanya, beliau juga sangat pemurah dan sentiasa menolong orang. Beliau akan memberi pertolongan dengan mengurusnya sendiri hingga selesai tanpa mengira masa dan kewangan. Beliau mewarisi sifat tersebut daripada ahli keluarganya yang terdahulu iaitu moyang saudaranya Syeikh Daud bin Abdullah al-Fathani, ayahandanya Syeikh Nik Mat Kecik al-Fathani dan saudara pupunya, Syeikh Ahmad al-Fathani. Bahkan Syeikh Ahmad al-Fathani dikatakan pernah berwasiat kepada Syeikh Muhammad Nur al-Fathani supaya kelakuan yang terpuji itu diterap dan diajarkan kepada murid-muridnya khususnya kepada keturunannya. Dalam bidang penulisan, karya terbesarnya ialah Kifayah al-Muhtadi bi Syarh Sullam al-Mubtadi. Kitab ini masih berlegar di pasaran kitab malah menjadi teks pengajian di kebanyakan surau dan masjid diseluruh Negara. Penulisannya dilakukan di Makkah dan diselesaikan di Madinah al-Munawwarah pada hari Jumaat, 9 Rabiul Akhir 1351 H/11 Ogos 1932. Kitab ini merupakan syarah kepada kitab Sullamul Mubtadi fi Ma'rifati Thariqatil Muhtadi (1252 H/1836 M) yang ditulis oleh Syeikh Daud bin Abdullah al-Fathani.

[1] Adik-beradik dengan datuknya
[2] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2005. Syeikh Nik Mat - Hakim Mahkamah Syarie di Mekah. Utusan Malaysia. Terbit pada 25 April 2005. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2005&dt=0425&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive

[3] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2005. Syeikh Nik Mat - Hakim Mahkamah Syarie di Mekah. Utusan Malaysia. Terbit pada 25 April 2005. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2005&dt=0425&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive
[4] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2005. Syeikh Nik Mat - Hakim Mahkamah Syarie di Mekah. Utusan Malaysia. Terbit pada 25 April 2005. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2005&dt=0425&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive
[5] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2005. Syeikh Nik Mat - Hakim Mahkamah Syarie di Mekah. Utusan Malaysia. Terbit pada 25 April 2005. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2005&dt=0425&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive
[6] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2006. Syeikh Muhammad Nur Al-Fathani pembesar dua pemerintah Mekah. Utusan Malaysia. Terbit pada 23 Januari 2006. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2006&dt=0123&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive
[7] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2006. Syeikh Muhammad Nur Al-Fathani pembesar dua pemerintah Mekah. Utusan Malaysia. Terbit pada 23 Januari 2006. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2006&dt=0123&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive

Haji Muhammad Saaid dan Tafsir Nur al-Ihsan 30 juzuk

Haji Muhammad Saaid Bin Umar Khatib[1] dilahirkan pada tahun 1275 Hijrah bersamaan 1857 Masihi di Kampung Kuar, Jerlun, Kedah. Beliau merupakan anak yang pertama dari dua orang adik beradik. Adiknya bernama Haji Ismail. Haji Muhammad Saaid mendapat pendidikan awal daripada bapanya sendiri di Kedah. Selepas daripada itu, beliau meneruskan perjalanannya untuk menuntut ilmu di Patani dan kemudiannya di Makkah dalam usia yang masih muda belia. Ketika menuntut ilmu disana beliau pernah digelar Lebai Saaid. Menurut almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir, Haji Muhammad Saaid dikatakan pernah belajar di Pondok Bendang Daya, Patani dan sempat belajar dengan pengasasnya iaitu Syeikh Haji Wan Mustafa al-Fathani (Tok Bendang Daya pertama). Beliau juga dikatakan banyak menimba ilmu dari Syeikh Abdul Qadir bin Mustafa al-Fathani (Tok Bendang Daya kedua).[2]
Setelah tamat pembelajarannya di Makkah, beliau kembali ke kampung halamannya untuk menyebarkan ilmu yang telah dipelajarinya. Selepas berada di Kedah buat beberapa ketika, beliau kemudiannya berpindah ke Changkat Kerian, Perak dan membuka sebuah sekolah pondok di situ. Haji Muhammad Saaid telah bertindak sebagai seorang tenaga pengajar di sekolah pondok yang diasaskan olehnya itu. Ketika menetap di Changkat Kerian, Haji Muhammad Saaid telah berkahwin dengan seorang penduduk tempatan yang bernama Fatimah. Mereka telah dikurniakan tiga orang anak lelaki yang diberi nama Mahmud, Muhammad dan Ahmad. Walaubagaimanapun, isteri beliau terlebih dahulu kembali ke rahmatullah dalam usianya yang masih muda. Setelah kematian Fatimah, beliau mengahwini Hajjah Rahmah yang berasal dari Pulau Mertajam, Perak. Hasil perkongsian hidupnya dengan isteri yang kedua ini, beliau telah memperolehi empat orang anak, iaitu Umar, Abdul Hamid, Safiah dan Fatimah. Pada masa yang sama, berlakulah satu peristiwa penting dimana Siam telah melancarkan serangan ke atas Kedah. Haji Muhammad Saaid kemudiannya berpindah ke Kampung Kedah, Perak. Haji Muhammad Saaid membuka sekolah pondok disitu dan mengajar pelajar-pelajar sekolah yang didirikannya di tempat baru itu. Beliau juga turut mengerjakan tanah sawah di situ. Di Kampung Kedah, beliau berkahwin buat kali ketiganya dengan Hajjah Hamidah yang merupakan penduduk asal di situ dan memperolehi seramai sepuluh orang anak. Mereka ialah Mustafa, Kasim, Siti Hajar, Mariam, Asma, Mohd Akib, Hussain, Mansur dan Nasir. Diriwayatkan bahawa pada suatu hari ketika berada di bendang padi, Haji Muhammad Saaid telah didatangi oleh perwakilan dari Kedah dengan hajat menyampaikan utusan dari Tengku Mahmud. Mereka meminta agar beliau kembali semula ke Kedah dengan alasan Haji Muhammad Saaid adalah anak jati negeri Kedah dan sewajarnya beliau berbakti kepada rakyat Kedah. Haji Muhammad Sa‘id kemudiannya mengambil keputusan untuk kembali ke Kedah semula dan beliau telah dihadiahkan sebidang tanah di Kancut, Kedah. Peristiwa itu berlaku sekitar tahun 1312H bersamaan 1894M ketika beliau berusia berumur 37 tahun. Beliau menetap dan berkhidmat di situ sehinggalah ke akhir hayatnya. Sekembalinya ke Kedah, beliau diberi jawatan Guru di Raja dimana tugasnya ialah mengajar anak-anak raja. Di antara pelajaran yang diajarnya ialah tafsir. Selepas itu beliau diberi jawatan sebagai Kadi di Jitra dan di gelar Haji Saaid Mufti. Beliau sangat aktif menyebarkan risalah Islam dan mengajar di surau dan masjid. Pada usia 75 tahun, ketika masih lagi berkhidmat sebagai kadi, beliau mula mengidap penyakit lenguh sebelah badan dan perlu menjalani pembedahan. Selepas itu beliau dibawa pulang kepangkuan isterinya Hajjah Rahmah di Jitra. Setelah beberapa hari berada di sana, beliau kembali ke Kanchut, bersama isterinya Hajjah Hamidah. Pada hari Rabu, selepas waktu Asar, 22 Zulkaedah 1350 bersamaan 9 Mac 1932 Hj Mohd Saaid kembali ke Rahmatullah dan dikebumikan di Masjid Alor Merah, Alor Star. Diriwayatkan bahawa Haji Muhammad Saaid pernah mengarang dua buah kitab iaitu Tafsir Nur al-Ihsan dan juga Fatwa Kedah. Kitab Tafsir Nur al-Ihsan merupakan hasil karangannya yang terbesar dan masih berlegar dipasaran kitab pada hari ini manakala Fatwa Kedah pula dikarang semasa beliau berkhidmat sebagai seorang kadi. Ia memuatkan fatwa-fatwa mengenai hukum nikah cerai dan ditulis dengan tujuan untuk diedarkan kepada imam-imam masjid. Kitab Tafsir Nur al-Ihsan mula dikarang pada bulan Zulhijjah 1344H bersamaan Januari 1925M, iaitu pada zaman pemerintahan Sultan Abdul Hamid Halim Shah ibn al-Marhun Sultan Ahmad Taj al-Din Mukarram Shah. Penulisan kitab tersebut memakan masa selama 2 tahun 9 bulan[3]. Kitab ini dikatakan mula dicetak pada tahun 1934M dan antara syarikat percetakan yang pernah mencetaknya ialah Persama Press yang terletak di Achen Street, Pulau Pinang, Maktabah wa Matba‘ah Dar al-Ma‘arif, Sungai Penang Road di Pulau Pinang dan Maktabah wa Matba‘ah Muhammad al-Nahdi wa Awladuh yang terletak di Bangkok, Thailand.
Kitab tafsir Nur al-Ihsan ini merupakan salah satu daripada karya tafsir di bawah kategori kitab tafsir lengkap 30 juzu’, seperimana Tafsir Pimpinan al-Rahman Kepada Pengertian al-Qur’an karangan Syaykh Abdullah Basmeih dan kitab Khulasah al-Qur’an oleh Maulana Abdullah Awang Nuh. Kitab tafsir terdiri dari empat jilid dan kandungan bagi setiap jilidnya adalah seperti berikut :-

Jilid Pertama : Bermula dari surah al-Fatihah diikuti al-Baqarah seterusnya Ali ‘Imran, al-Nisa’ dan berakhir dengan surah al-Ma’idah. Muqaddimah turut dicatatkan yang berisi tentang pengertian Islam, iman dan disusuli pula dengan lima rukun Islam secara ringkas. Turut dijelaskan ialah enam rukun iman dan disertakan dengan sedikit ulasan bagi setiap rukun tersebut. Ini diikuti dengan penerangan mengenai ibadat solat dari segi syarat solat, rukun wudhu dan rukun solat.

Jilid Kedua :Dalam jilid kedua, terdapat 12 surah yang ditafsir dimulai dengan surah al-An‘am sehinggalah kepada surah al-Isra’.
Jilid Ketiga :Pentafsiran bermula dari surah al-Kahfi dan diakhiri dengan surah al-Zumar.
Jilid Keempat :Surah-surah yang dimuatkan ialah bermula dengan surah Ghafir sehinggalah surah al-Nas.


[1] Bapanya merupakan seorang khatib dan dengan itu dikenali sebagai ‘Umar Khatib’ kerana terkenal dengan ketokohan dan kefasihannya ketika menyampaikan ucapan dan berkhutbah di hadapan khalayak ramai.
[2] Wan Mohd Saghir. 2004. Muhammad Sa'id Umar Kedah - Pengarang Tafsir Nur al-Ihsan. Utusan Malaysia. Terbit pada 13 Disember 2004. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2004&dt=1213&pub=Utusan_Malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive
[3] Diselesaikan pada hari Rabu, 1 Rabiul Akhir 1346H ataupun 1 Oktober 1927M

Syarif Muhammad al-Baghdadi dan warisnya Tok Pulau Manis, ulama besar abad ke-14 dan 17 Masehi

Syarif Muhammad al-Baghdadi adalah seorang tokoh yang sangat penting dalam penyebaran Islam di Alam Melayu. Beliau merupakan keturunan Saidina Hasan daripada sebelah bapanya dan Saidina Husin daripada sebelah ibunya. Diriwayatkan bahawa Syarif Muhammad dipercayai telah meninggalkan takhtanya dan kerajaan Baghdad untuk beruzlah di Makkah. Setelah sekian lama berada di Makkah, beliau berangkat menuju ke Hadratulmaut di Yaman dan seterusnya ke Nusantara iaitu di Hulu Terengganu. Di Hulu Terengganu, beliau menjalankan kerja-kerja dakwah Islam dengan gigih kepada masyarakat dan dikatakan memainkan peranan penting dalam usaha menjatuhkan kerajaan Seri Wijaya Majapahit. Setelah berjaya menjatuhkan kerajaan Hindu[1], beliau telah mendirikan sebuah kerajaan Islam[2] dan seterusnya membina sebuah pusat pemerintahan yang dinamakan “Kota Tamir” yang terletak di kawasan seluas 300 ekar. Ramai di kalangan para pembesar dan raja-raja Hindu yang memeluk Islam lalu menjadi pengikut setia kepadanya. Peristiwa ini berlaku kira-kira 700 tahun dahulu. Pemerintahan dan perjuangan Syarif Muhammad al-Baghdadi kemudiannya diteruskan oleh zuriat keturunannya yang bernama Syarif Abdul Qahar bin Syarif Muhammad (Tok Paloh), kemudian cucunya Syarif Abdullah bin Syarif Qahar (Tok Pauh)[3] dan seterusnya cicitnya Syarif Abdul Malik yang juga disebut Syeikh Abdul Malik lebih dikenali dengan gelaran Tok Pulau Manis. Kesemua zuriat keturunan Syarif Muhammad al-Baghdadi adalah wali Allah dan dimuliakan Allah dengan diberikan pelbagai karamah. Diantara warisnya yang paling menonjol ialah cicitnya iaitu Tok Pulau Manis. Tok Pulau Manis diriwayatkan pernah menubuhkan ‘Kota Pulau Manis’ dan mendirikan institusi pendidikan agama yang sangat terkenal di Alam Melayu pada ketika itu. Anak Tok Pulau Manis yang bernama Siti Zubaidah dikatakan telah berkahwin dengan Tun Jenal yang kemudiannya ditabalkan menjadi raja di Tanjung Baru, Hulu Terengganu dan bergelar Sultan Zainal Abidin 1.

Satu-satunya peninggalan terbesar Syarif Muhammad al-Baghdadi ialah sebuah batu bersurat yang dikenali dengan nama Batu Bersurat Terengganu. Tulisan yang tercatat pada permukaan hadapan batu bersurat tersebut adalah seperti berikut;

``Rasulullah dengan yang orang sahabi mereka sekalian, asa pada Dewata Mulia Raya; memberi hamba meneguhkan agama Islam dengan benar bicara derma, meraksa bagi sekalian hamba Dewata Mulia Raya di benuaku ini. Pebantu agama Rasulullah Sallallahu `Alaihi Wa Sallam - Raja Mandalika yang benar bicara sebelah Dewata Mulia Raya di dalam behumi. Pebantu itu fardu pada sekalian Raja Mandalika Islam menurut setitah Dewata Mulia Raya dengan benar bicara, berbajikan betul pebantu itu maka titah Seri Paduka Tuan mendudukkan tamra ini di benua Terengganu adi pertama ada Jumaat di bulan Rejab di tahun Saratan (Syarathan) di sasanakala baginda Rasulullah telah lalu tujuh ratus dua.''

Catatan yang terdapat pada batu itu tidak sekadar mengandungi pernyataan hukum-hakam seperti yang disebut dalam Al-Quran misalnya hukuman kesalahan zina iaitu direjam bagi yang telah berkahwin dan dipalu seratus kali sebatan bagi yang masih bujang tetapi turut meliputi bidang falak (astronomi). Unsur falak ditemui didalam catatan tersebut berdasarkan kepada frasa ``adi pertama ada Jumaat di bulan Rejab di tahun Saratan (Syarathan) di sasanakala baginda Rasulullah telah lalu tujuh ratus dua''. Ramai pengkaji cuba menyelidik maksud frasa ini tetapi gagal sehinggalah seorang pemikir besar Islam dirantau ini berjaya memecahkan kebuntuan tersebut. Beliau ialah Professor Dr. Syed Muhammad Naquib al-Attas. Dalam kajiannya, beliau menyatakan bahawa maksud frasa diatas ialah Jumaat pertama dalam bulan Rejab tahun 702 Hijrah serentak dengan timbulnya buruj Saratan, tatkala perintah agama (sasanakala) yang mengisytiharkan pemahatan hukum Islam di atas Batu Bersurat itu oleh pemerintah Terengganu pada waktu itu. Satu kajian menarik tentang perkara tersebut seperti yang dicatat oleh Nor Azam Mat Noor ialah kaitan frasa tersebut dengan peristiwa falak.
Seperti yang dinyata oleh Nor Azam Mat Nor,
Persoalan yang timbul ialah alasan apakah yang digunakan oleh pemahat, yang memahat tulisan pada Batu Bersurat untuk mensabitkan Buruj Sarathan[4] ketika diarahkan oleh pemerintah (raja mandalika) di tempat berkenaan, padahal terdapat banyak lagi buruj-buruj lain yang terkenal turut muncul pada waktu itu, iaitu Buruj Leo (Asad), Gemini (Virgo), Taurus (Saur), Aries (Hamal) dan Pisces (Hut)? Bulan pada ketika ini belum lagi terserlah kerana masih berupa sabit muda di ufuk barat dengan fasa kecerahan 20 peratus dan berada di Buruj Aries. Ini bermakna bahawa Bulan bukanlah alasan utama untuk dikaitkan dengan Buruj Sarathan. Mungkin Buruj Sarathan yang dikaitkan dalam Batu Bersurat itu, adalah disebabkan oleh planet Musytari sedang berada di buruj ini sebagai objek yang terpaling cerah ketika itu, dan menjadi ikon langit malam sebermula matahari terbenam. Namun pada jam 10.11 malam, planet Marikh dan Zuhal yang berada di Buruj Virgo (Sunbulah), turut bersama-sama Musytari yang ketika ini tepat berkulminasi, turut menjadi ikon-ikon langit malam dengan ketiga-tiganya mempunyai kecerahan 99 dan 100 peratus masing-masing. Menurut simulasi perisian Starry Night Pro, adalah didapati bahawa Bulan dan planet Musytari adalah benar-benar berada di Buruj Sarathan pada hari Khamis, 28 Februari 1303 MJ bermula terbenam matahari. Fenomena serentak Bulan dan planet Musytari dalam Buruj Sarathan ini berlangsung selama dua hari, iaitu pada hari Khamis, 28 Februari (10 Rejab) dan hari Jumaat, 1 Mac 1303 MJ (11 Rejab 702 H) bilamana Bulan telah bergerak ke sempadan buruj tersebut. Ini bermakna bahawa peristiwa ini berlaku pada hari Jumaat minggu kedua dan bukannya pada Jumaat pertama bulan Rejab 702 H.[5]
Hasil kajian tersebut sangat menakjubkan kerana ia jelas menunjukkan betapa Syarif Muhammad al-Baghdadi bukan sahaja alim dalam hukum-hakam Islam tetapi juga ilmu falak. Batu Bersurat yang sangat berharga ini telah ditemui oleh Saiyed Husin Ghulam Al-Bukhari, seorang ahli perniagaan pada tahun 1902 di bahagian tangga surau Kampung Buluh.[6] Ketika ditemui, batu itu telah patah sebahagian disebelah atasnya.Saiyed Husin meminta Penghulu Ali dan orang kampung mengangkat dan meletakkannya di atas rakit untuk dibawa ke Kuala Terengganu. Sampai di Kuala Terengganu, batu ini telah dipersembahkan Kebawah Duli Yang Maha Mulia Sultan Zainal Abdidin III dan kemudian batu itu diletakkan di atas Bukit Puteri. Pada tahun 1922 Timbalan Penasihat Inggeris di Terengganu Encik H.S Peterson meminta seorang jurufoto berbangsa Jepun, N.Suzuki mengambil gambar dan dihantar kepada C.O. Blegden untuk dibuat pembacaan. Pada tahun 1923, batu ini telah dihantar ke Muzium Singapura dengan jalan pinjaman. Apabila Muzium Negara di Kuala Lumpur siap dibina, Batu Bersurat tersebut telah dibawa ke Kuala Lumpur sebagai pinjaman dari Muzium Raffles Singapura.[7]
Pada 12 Februari 1987, Kerajaan Negeri Terengganu telah menulis surat kepada Jabatan Muzium menyatakan hasrat untuk mendapat kembali Batu Bersurat untuk dijadikan bahan pameran di Muzium Negeri Terengganu. Pada tahun 1991, Jemaah Menteri telah memutuskan supaya Batu Bersurat dipulangkan kepada Kerajaan Negeri Terengganu.[8]
Pada 6 Julai 1991, jam 9.30 pagi suatu upacara penyerahan kembali Batu Bersurat kepada Kerajaan Negeri Terengganu telah berlangsung di Dewan Perjanjian, Tingkat 18, Wisma Darul Iman di antara Kerajaan Persekutuan yang diwakili oleh Timbalan Ketua Setiausaha Kementerian Kebudayaan, Kesenian dan Pelancongan Encik Ismail bin Adam dengan Kerajaan Negeri Terengganu kepada YAB. Dato' Seri Amar Di Raja Tan Sri Haji Wan Mokhtar bin Ahmad, Menteri Besar Terengganu pada waktu itu.[9]
Seperti yang dinyatakan sebelum ini, zuriatnya yang paling masyhur ialah Tok Pulau Manis. Menurut almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir, tokoh ini mendapat pendidikan awal di kampungnya sendiri dan dari beberapa ulama di Terengganu.[10] Beliau kemudiannya meneruskan pelajarannya ke Aceh dan salah seorang gurunya di Aceh ialah Syeikh Abdur Rauf bin Ali al-Fansuri. Sewaktu belajar di Aceh, Tok Pulau Manis bersahabat dengan beberapa ulama besar antaranya seperti Syeikh Yusuf Tajul Khalwati al-Mankatsi dari Bugis-Makasar, Syeikh Abdul Muhyi Pamijahan dan Syeikh Burhanuddin Ulakkan dari Sumatera Barat yang juga merupakan anak murid Syeikh Abdur Rauf bin Ali al-Fansuri. Dari guru utama di Aceh ini, mereka telah menerima talqin baiah Tarekat Syathariyah. Mereka kemudiannya melanjutkan pelajaran ke Makkah dan Madinah. Sewaktu berada di Makkah, Tok Pulau Manis bersahabat pula dengan Syeikh Abdus Syukur bin Abdul Karim Batani al-Fathani dan belajar kepada Syeikh Ibrahim al-Kurani. Tambah almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir, Syeikh Ibrahim al-Kurani ini juga adalah guru kepada Syeikh Abdur Rauf bin Ali al-Fansuri.[11] Dengan Syeikh Ibrahim al-Kurani[12], beliau mendalami Feqah Mazhab al-Shafi’i di sana. Tok Pulau Manis turut mendalami bidang usuluddin dan tasawwuf. Bidang Usuluddin yang diikutinya adalah berdasarkan pendekatan Imam al-Asya’ari yang menjadi pegangan umum ahl-al Sunnah wal Jamaah manakala bidang Tasawuf yang didalaminya adalah berdasarkan etika ubudiyah kepada pengajian Tasawuf. Dalam ilmu tasawwuf ini, diriwayatkan bahawa tokoh-tokoh ilmuwan Islam yang menjadi rujukan Tok Pulau Manis berjumlah tidak kurang dari 143 orang, diantara yang terpenting di kalangan mereka itu ialah Ibn ‘Athaillah dan Abu al-Hasan al-Syazili sendiri, Abu al-Abbas al-Mursi, Ibn Arabi, Abu Hafs Umar bin Muhammad bin Abd Allah al-Suhrawardi, Abu Turab al-Khashabi, Abu Yazid al-Bistami, Abu Talib al-Makki, Abu Hamid al-Gahzali, Abu al-Qasim al-Nasr Abadhi, Abu Bakar al-Shibli, Abu Nasr al-Sarrj, Ahmad al-Rifa’i, Ahmad Ibn Hanbal, iBn Abbad, Hassan Basari, Junayd al Baghdadi, Ahmad Zarruq, Shal bin Abdullah, Sirri al-Suqti, al-Sha’rani, Abd al-Salam bin Mashish dan Ma’ruf al-Karkhi. Selain itu, beliau juga banyak merujuk kitab Fusus al-Hikam oleh Ibnu Arabi, Qut al-Qulub oleh Abu Talib al-Makki, karya-karya al-Ghazali seperti Ihya Ulumuddin dan Minhaj al-Abidin, al-Luma oleh Abu Nasar al-Sarraaj al-Tusi, alRi’ayat Li Huquq Allah dan Amal al-Qulub wa al-Jawarib oleh al-Harith al Mushasibi, Sharh terhadap Hikam berjudul Hikam Ibn ‘Athaillah atau Qurrat al-Ayn oleh Ahmad Zarruq dan Halat Ahl al Haqiqat Ma’a Allah oleh Ahmad al-Rifa’i. Tok Pulau Manis juga dikatakan pernah menjadi tenaga pengajar di Makkah. Pelajar-pelajar yang menjadi tumpuan beliau adalah mereka yang datang dari Tanah Jawi. Kitab karangan Tok Pulau Manis yang paling masyhur bahkan masih berlegar dipasaran kitab sehingga ke hari ini ialah Kitab Hikam Jawi. Selain dari minatnya terhadap isi kandungan kitab ini, permintaan dari sahabat-sahabatnya juga telah mendorong Tok Pulau Manis menterjemahkan matan Hikam karya Ibn ‘Athaillah, tokoh tasawwuf yang sangat terkenal dalam dunia Islam. Kitab keduanya yang terbesar ialah Kifayah yang merangkumi bidang Usuluddin dan Feqah tetapi kitab ini amat sukar didapati di pasaran. Tok Pulau Manis dipercayai kembali ke tanahair sekitar tahun 1690-an pada ketika usianya 40 tahun. Kepulangannya ditunggu-tunggu oleh masyarakat tempatan dan dengan ilmunya yang meluas, beliau sangat dihormati malah terlibat dengan urusan pemerintahan secara langsung. Seperti yang disebut tadi, beliau dikatakan bertanggungjawab menabalkan Zainal Abidin I menjadi sultan pemerintah Negeri Terengganu (1725-1734) yang berlangsung di Tanjung Baru. Sultan Zainal Abidin I juga juga telah berkahwin dengan anak perempuan Tok Pulau Manis. Tok Pulau Manis meninggal dunia dalam lingkungan usia 86 tahun pada tahun 1149H bersamaan 1736M.




[1] Ada juga yang menyatakan kerajaan Buddha
[2] Ada yang menyebut kerajaan ini dengan nama Dinasti al-Kamil. Pemerintah kerajaan Pasai iaitu Sultan al-Malikul Salleh bersama dengan seorang wali Allah bernama Syeikh Ismail (makamnya di Pulau Besar, Melaka) dikatakan pernah menghadap seorang khalifah dari dinasti al-kamil pada tahun 1290. Kemungkinan besar Khalifah yang dimaksudkan olah Syarif Muhammad al-Baghdadi. Kerajaan Dinasti al-Kamil ini dkatakan menaungi kerajaan Islam lain seperti kerajaan Cirebon, Banten, Mataram dan Pagar Ruyung.
[3] Makam beliau terletak di Kampung Pauh 6 km dari Bandar Kuala Berang.
[4] Catatan Nor Azam Mat Nor menyebut bahawa peristiwa falak yang dinyatakan pada Batu Bersurat Terengganu boleh disimulasikan dengan menggunakan satu perisian khas Starry Night Pro 4.5.2 yang boleh menjejak kembali peristiwa kulminasi Buruj Sarathan (Ketam: Cancer) pada tarikh 22 Februari 1303 MJ
[5] Nor Azam Mat Noor. 2004. Isyarat Astronomi - Batu Bersurat Terengganu. Utusan Malaysia. Terbit pada 21 Oktober 2004. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2004&dt=1021&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive

[6] Tengku Fauziah Ngah. 2009. Penemuan Batu Bersurat. Utusan Malaysia. Terbit pada 31 Mac 2009. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2009&dt=0331&pub=utusan_malaysia&sec=Timur&pg=wt_01.htm&arc=hive
[7]
http://www.pmn.gov.my/terengganu/Pembangunan%20Usahawan/SejarahHTrg.htm. Dicapai pada 23 Julai 2009

[8] http://www.pmn.gov.my/terengganu/Pembangunan%20Usahawan/SejarahHTrg.htm. Dicapai pada 23 Julai 2009

[9] http://www.pmn.gov.my/terengganu/Pembangunan%20Usahawan/SejarahHTrg.htm. Dicapai pada 23 Julai 2009

[10] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2007. Tok Pulau Manis Syeikh Abdul Malik Terengganu . Utusan Malaysia. Terbit pada 22 Oktober 2007. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2007&dt=1022&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive
[11] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2007. Tok Pulau Manis Syeikh Abdul Malik Terengganu . Utusan Malaysia. Terbit pada 22 Oktober 2007. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2007&dt=1022&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive

[12] Menggantikan gurunya Ahmad Qushashi menjadi pengajar Mazhab Imam Shafi’i

Syeikh Wan Ali Kutan, warisnya yang bergelar ulama dan kitabnya yang masih ditelaah dan diamal hingga ke hari ini

Nama lengkapnya ialah Syeikh Wan Ali bin Wan Abdur Rahman. Beliau merupakan anak bongsu dari enam beradik[1]. Syeikh Wan Ali Kutan mempunyai hubungan persaudaraan dengan seorang lagi ulama besar Alam Melayu iaitu Syeikh Ahmad al-Fathani. Syeikh Ahmad al-Fathani memanggil ulama yang berasal dari Kelantan tersebut dengan panggilan `Pak Cu Wan Ali'. Ini adalah kerana Syeikh Wan Ali berpangkat ayah saudara sepupu kepada Syeikh Ahmad al-Fathani. Syeikh Wan Ali al-Kalantani pula berkahwin dengan saudara sepupunya bernama Wan Aisyah binti Wan Muhammad Saleh al-Fathani, adik beradik dengan Wan Cik binti Wan Muhammad Saleh al-Fathani, ibu kepada Syeikh Ahmadal-Fathani. Syeikh Wan Ali lahir di Kota Kubang Labu, di tepi Sungai Kelantan. Tentang tahun kelahirannya, ada dua pendapat yang masyhur iaitu Ismail Awang dalam majalah Pengasuh menyebut bahawa beliau lahir tahun 1253 Hijrah/1837 Masihi manakala almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir menggunakan tahun 1235 Hijrah/1820 Masihi[2] sebagai tahun kelahiran Syeikh Wan Ali Kutan berdasarkan pendapat yang lebih kuat dikalangan ahli keluarga Syeikh Wan Ali yang menyatakan bahawa umur Syeikh Wan Ali tidak jauh bezanya dengan umur Syeikh Wan Muhammad Zain bin Mustafa al-Fathani, ayahanda kepada Syeikh Ahmad al-Fathani[3]. Hubungan Syeikh Muhammad Zain al-Fathani dengan Syeikh Wan Ali Kutan itu pula adalah berbiras kerana isteri kedua-duanya adalah adik beradik iaitu isteri Syeikh Wan Ali Kutan bernama Wan Aisyah binti Wan Muhammad Saleh al-Fathani[4] manakala isteri Syeikh Wan Muhammad Zain al-Fathani bernama Wan Cik binti Wan Muhammad Saleh al-Fathani.
Syeikh Wan Ali Kutan mengikuti pembelajaran di Makkah seawal usianya 12 tahun. Dengan usianya yang sangat muda, tidak hairanlah Syeikh Wan Ali Kutan berjaya menguasai ilmu pengetahuan keislaman dengan meluas sehingga diiktiraf sebagai salah seorang ulama besar di MakkahBeliau menimba ilmu dari ulama besar Makkah yang sangat terkenal seperti Syeikh Muhammad bin Sulaiman Hasbullah al-Makki, Syeikh Muhammad Haqqi an-Nazili an-Naqsyabandi, dan Syeikh Ahmad As'ad ad-Dihan. Syeikh Wan Ali Kutan dikatakan pernah berguru dengan ulama besar Alam Melayu iaitu Syeikh Abdus Shamad Pulau Condong, Kelantan ketika berada di Makkah. Dari Syeikh Ahmad As’ad ad-Dihan dan Syeikh Abdus Shamad Pulau Chondong, Syeikh Wan Ali Kutan menerima ijazah Hizbul Bahri.[5] Di Madinah Syeikh Wan Ali menerima ijazah Shalawat Dalailul Khairat dengan sanad yang bersambung sampai kepada pengasasnya Syeikh Sulaiman al-Jazuli dari gurunya yang Syeikh Muhammad Amin bin Sayid Ridhwan al-Madani. Syeikh Wan Ali Kutan juga belajar pelbagai ilmu dengan Syeikh Abdul Qadir bin Abdur Rahman al-Fathani. Dari ulama besar tersebut, beliau menerima Thariqat Syathariyah. Syeikh Wan Ali Kutan juga menerima talqin bai'ah Thariqat Ahmadiyah[6] daripada Syeikh Ibrahim ar-Rasyidi. Antara karangan beliau yang masyhur seperti yang disebut oleh almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir ialah
1. Al-Jauharul Mauhub wa Munabbihatul Qulub. Kitab ini diselesaikan pada tahun 1306 Hijrah/1888 Masihi. Kandungannya merupakan terjemahan dan syarah Lubabul Hadith. Matan Lubabil Hadith adalah karya ulama besar bernama Imam Jalaluddin as-Suyuthi. Cetakan pertama kitab yang dikarang oleh Syeikh Wan Ali Kutan ini telah ditashih oleh Syeikh Ahmad al-Fathani. Pada cetakan pertama tercantum puisi dalam bahasa Arab gubahan Syeikh Ahmad al-Fathani yang terdiri daripada 27 bait, dua-dua rangkap. Kitab ini sangat masyhur di Alam Melayu dan telah diterjemah ke tulisan Rumi oleh beberapa penerbit tempatan
2. Zahratul Murid fi `Aqaidit Tauhid. Kitab ini diselesaikan pada tahun 1310 Hijrah/1892 Masihi. Kandungannya membicarakan perkara tauhid menurut pegangan Ahlus Sunnah wal Jama'ah. Cetakan pertamanya juga ditashih oleh Syeikh Ahmad al- Fathani. Di bahagian muka dan belakang cetakan Mathba'ah al-Miriyah al-Kainah, Makkah, 1315 Hijrah terdapat keterangan yang ditulis oleh Syeikh Ahmad al-Fathani. Kitab ini terdiri dari pelbagai edisi cetakan di antaranya dicetak oleh Mathba'ah al-Kamaliyah, Kota Bharu, Kelantan. Kitab ini masih berlegar di pasaran kitab tempatan
3. Lum'atul Aurad. Kitab ini diselesaikan pada tahun 1311 Hijrah/1894 Masihi. Kandungannya mengenai selawat, wirid dan pelbagai doa. Terdapat pelbagai edisi cetakan, di antaranya oleh Matba'ah al-Miriyah, Makkah yang merupakan cetakan kedua pada tahun 1314 Hijrah. Kitab ini pernah dicetak oleh Matba'ah Al-Ahmadiah, Singapura pada tahun 1346 Hijrah. Edisi terakhir kitab ini diusahakan oleh cucunya yang bernama Haji Wan Abdul Qadir Daud al-Kalantani. Dari edisi yang terakhir ini, kitab ini terus dicetak dan masih beredar di pasaran kitab sehingga kini.
4. Majma'ul Qashaid wal `Awaid. Kitab ini diselesaikan pada tahun 1320 Hijrah/1902 Masihi. Kandungannya terdiri dari kumpulan pelbagai qasidah. Cetakan pertama dilakukan oleh Mathba'ah al-Miriyah, Makkah pada tahun 1321 Hijrah.
5. Ilmu Perubatan, ditulis dalam bahasa Arab dan bahasa Melayu, tidak dicetak dan masih dalam bentuk manuskrip.[7]
Anak-anak Syeikh Wan Ali Kutan semuanya alim-alim belaka baik lelaki mahupun perempuan. Anaknya yang perempuan iaitu Wan Fatimah sangatlah alim. Wan Fatimah berkahwin dengan sepupunya yang juga merupakan seorang ulama besar yang bernama Syeikh Daud bin Ismail al-Fathani atau dikenali dengan panggilan Tok Daud Katib Kelantan. Wan Fatimah tidak menghasilkan penulisan tetapi bertanggungjawab terhadap penerbitan karya-karya ayahandanya dan juga mengijazahkan amalan-amalan yang termaktub dalam kitab Lum'atul Aurad karya ayahandanya itu. Anak-anak Wan Fatimah dan Tok Daud Katib iaitu Wan Abdul Qadir dan Tuan Guru Haji Mahmud juga merupakan ulama besar Alam Melayu. Wan Abdul Qadir sangat kuat mengamalkan wirid. Beliau mengamalkan wirid setiap hari sesudah Subuh hinggalah selesai solat Dhuha. Beliau mengamalkan wirid-wirid yang termaktub dalam Lum'atul Aurad yang disusun oleh datuknya, Syeikh Wan Ali Kutan yang mana amalan-amalan itu diterima ijazah daripada ibunya sendiri, iaitu Wan Fatimah binti Syeikh Wan Ali Kutan. Wan Abdul Qadir pula telah mengijazahkan amalan tersebut kepada ramai orang di Malaysia, Patani, Sumatera dan Makkah. Tuan Guru Haji Mahmud pula pernah dilantik menjadi anggota Majlis Ugama Islam dan Adat Istiadat Melayu Kelantan, menjadi guru di Ma'ahad Al-Muhammadi dan menjadi penulis dalam majalah Pengasuh serta pernah mengarang beberapa buah buku. Antara karangannya ialah Kerana Kemerdehekaan atau Dasar Setia Merusakkan Kerajaan yang diselesaikannya di Kota Bharu, Kelantan pada 13 Rabiulakhir 1358 H/1 Jun 1939 M[8] dan Siasat Perniagaan atau Kaedah dan Peraturan Berjual Beli[9].
Anak-anak perempuan Syeikh Wan Ali Kutan yang lain ialah Wan Maryam binti Syeikh Wan Ali Kutan yang berkahwin dengan ulama besar yang bernama Syeikh Abdullah bin Syeikh Nik Mat Kecik al- Fathani dan Wan Shafiyah binti Syeikh Wan Ali Kutan yang berkahwin dengan ulama besar bernama Syeikh Muhammad Nur bin Syeikh Nik Mat Kecik al-Fathani yang pernah menjadi Hakim Mahkamah Syarie di Makkah pada zamannya.
Anak lelaki Syeikh Wan Ali Kutan yang bernama Wan Abdur Rahman juga seorang ulama besar dizamannya. Beliau merupakan sahabat karib kepada Datuk Nik Mahmud, Perdana Menteri Paduka Raja Kelantan. Wan Abdur Rahman menghasilkan tiga buah karangan iaitu,
1. Seribu satu Malam. Karya ini atas permintaan Datuk Nik Mahmud, Perdana Menteri Paduka Kelantan.
2. Syair Sifat Dua Puluh, iaitu digubah dalam 50 bait syair dalam bahasa Melayu.
3. Syair Nasihat, digubah dalam 40 bait, juga dalam bahasa Melayu[10]







[1] Adik-beradiknya yang lain ialah Haji Wan Seman, Wan Bulat, Wan Hawa, Wan Kaltsum dan Wan Siti Hajar.
[2] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2004. Syeikh Wan Ali Kutan - Guru para ulama Melayu. Utusan Malaysia. Terbit pada 27 September 2004. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2004&dt=0927&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive
[3] Syeikh Ahmad al-Fathani mencatat tahun kelahiran ayahnya itu pada tahun 1233 Hijrah/ 1817 Masihi
[4] Salasilah isteri Syeikh Wan Ali Kutan berketurunan Syeikh Shafiyuddin al-Abbasi, keturunan Bani Abbas melalui Khalifah Mu'tasim Billah. Keturunan tersebut telah lama tinggal di Aceh dan selanjutnya Syeikh Shafiyuddin al-Abbasi berpindah ke Patani. Beliau bersama sahabatnya, Syeikh Muhammad Sa'id telah berhasil mengislamkan Raja Antira, Raja Patani.
[5] Ini disebut dalam kitabnya yang sangat masyhur yang bernama Lum’atul Aurad. Dalam rangkaian sanad dalam kitab itu, disebut bahawa Syeikh Abdus Shamad Pulau Condong menerima ijazah tersebut daripada Syeikh Abdullah bin Muhammad Saleh, beliau menerima daripada ayahnya Syeikh Muhammad Saleh bin Abdur Rahman al-Fathani, beliau pula menerima daripada Syeikh Muhammad Saleh bin Ibrahim Mufti Syafi'ie di Mekah pada zamannya. Silsilah ini bersambung terus hingga kepada pengamal pertama Hizbul Bahri, iaitu Wali Allah Syeikh Abil Hasan asy-Syazili. Syeikh Wan Ali al-Kalantani termasuk pengikut Thariqat Syaziliyah yang sanad/silsilahnya bersambung daripada Syeikh Abil Hasan asy-Syazili hingga kepada Rasulullah s.a.w.
[6] dinisbahkan kepada Sayid Ahmad bin Idris
[7] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2004. Syeikh Wan Ali Kutan - Guru para ulama Melayu. Utusan Malaysia. Terbit pada 27 September 2004. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2004&dt=0927&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive
[8] Kandungannya membicarakan sebab-sebab kejatuhan pemerintahan Turki-'Utsmaniyah pada tahun 1914 M-1918 M. Buku ini dicetak oleh Mustafa Press, Kelantan pada tahun 1939 M.
[9] Buku ini pernah dicetak oleh Mustafa Press, Kelantan pada tahun 1952 M.
[10] Menurut almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir, ketiga-tiga karya Wan Abdur Rahman bin Syeikh Wan Ali Kutan al-Kalantani itu masih dalam bentuk manuskrip, asli tulisan tangan beliau, dan belum ditemukan yang berupa salinan. Rujuk tulisan Wan Mohd Saghir Abdullah. 2005. Wan Fatimah al-Kalantani - Wanita Melayu alim di Mekah. Utusan Malaysia. Terbit pada 25 Julai 2005. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2005&dt=0725&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive

Syeikh Muhammad Zainuddin Ulama Besar asal Sumbawa

Kitab Sirajul Huda merupakan sebuah kitab lama dalam bidang tauhid yang masih lagi berlegar dipasaran kitab dan disyarah di masjid atau surau. Kitab ini telah dikarang oleh seorang ulama asal dari Sumbawa yang bernama Syeikh Muhammad Zainuddin bin Muhammad Badawi as-Sumbawi. Syeikh Muhammad Zainuddin ialah salah seorang dari dua ulama ternama asal Sumbawa yang pernah mengajar di Masjidil Haram Makkah. Seorang lagi ulama besar Sumbawa ialah Syeikh Muhammad Ali bin Abdur Rasyid bin Abdullah Qadhi as-Sumbawi. Kata almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir, Menurut tradisi pengajian pondok di alam Melayu, kitab Sirajul Huda biasanya dibaca sesudah menamatkan kitab Faridatul Faraid. Apabila sudah cukup memahami kitab Faridatul Faraid barulah memasuki kitab Sirajul Huda. Tetapi ada juga pondok yang mendahulukan Sirajul Huda kemudian baru mengajar Faridatul Faraid. Sesudah kedua-dua kitab itu, yang dipandang sebagai asas ilmu tauhid, barulah memasuki kitab Ad-Durruts Tsamin. Setelah ketiga-tiga kitab itu betul-betul difahami dengan kukuh, asas Ahli Sunah wal Jamaah metod Syeikh Abu Mansur al-Maturidi tidak berganjak lagi, maka mereka akan memasuki kitab-kitab akidah yang lebih berat seumpama ad-Durun Nafis karya Syeikh Muhammad Nafis al-Banjari dan lain-lain.[1] Berdasarkan kenyataan almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir itu, dapatlah disimpulkan bahawa kitab Sirajul Huda adalah kitab yang diajar diperingkat asas dan pertengahan dalam bidang tauhid. Ini adalah kerana kitab ini ada diajar diperingkat awal iaiatu sebagai permulaan teks dalam bidang tauhid atau di peringkat pertengahan iaitu selepas teks tauhid peringkat permulaan seperti Faridatul Faraid dikhatam.
Tentang hayat hidupnya, almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir menyatakan bahawa Syeikh Muhammad Zainuddin hidup sezaman dengan Syeikh Nawawi al-Bantani tetapi lebih tua daripada Syeikh Ahmad bin Muhammad Zain al-Fathani (1272H/1856M-1325H/1908M). Syeikh Ahmad al-Fathani pula sempat belajar dengan Syeikh Nawawi al-Bantani itu dan ada kemungkinan Syeikh Ahmad al-Fathani pula pernah belajar kepada Syeikh Muhammad Zainuddin as-Sumbawi.[2]
Tentang guru-gurunya pula, almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir menukilkan seperti berikut,
Dari beberapa salasilah keilmuan yang ditulis oleh Syeikh Muhammad Yasin al-Fadani (Padang), dapat diambil kesimpulan bahawa Syeikh Muhammad Zainuddin Sumbawa adalah peringkat murid kepada Syeikh Nawawi al-Bantani (1230H/1814M - 1312H/ 1897M) dan peringkat guru kepada Syeikh Mukhtar bin 'Atarid al-Bughri(Bogor) (1278H/1860M - 1349H/1930M). Berdasarkan tulisan Syeikh Muhammad Azhari al-Falimbani dalam beberapa karyanya di antaranya Badi’uz Zaman, bahawa beliau menerima Tarekat Qadiriyah daripada Syeikh Muhammad Zainuddin as-Sumbawi. Syeikh Muhammad Zainuddin as-Sumbawi menerima baiah daripada Syeikh Muhammad Mukrim, Mufti Hamad di negeri Syam.[3]
Syeikh Muhammad Zainuddin juga diriwayatkan pernah menjadi khalifah Tariqat Qadiriyah. Ini berdasarkan catatan almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir lagi, katanya,
Apabila kita semak tulisan Syeikh Muhammad Azhari al-Falimbani itu, dengan jelas beliau sebut bahawa Syeikh Muhammad Zainuddin as-Sumbawi adalah Khalifah Tarekat Qadiriyah, iaitu tarekat yang dinisbahkan kepada Syeikh Abdul Qadir al-Jilani. Ini bererti kemunculan beliau seolah-olah setaraf dengan Syeikh Abdul Karim al-Bantani yang menjadi Khalifah Tarekat Qadiriyah yang dilantik gurunya yang dianggap mursyid kamil mukammil dalam tarekat itu iaitu Syeikh Ahmad Khatib Sambas.[4]
Ulama-ulama besar yang pernah menadah kitab kepada Syeikh Muhammad Zainuddin ialah
1. Syeikh Mukhtar bin ‘Atarid Bogor. Ulama ini pernah mengajar di Masjidil Haram dan menghasilkan beberapa karya besar. Beliau sangat kuat mengamalkan zikir termasuk zikir-zikir jenis Tariqat Qadiriyah dan Tariqat Naqsyabandiyah.
2. Syeikh Muhammad Azhari al-Falimbani. Selain dari menghasilkan beberapa karya tulis besar, ulama ini turut dikenali sebagai seorang yang bertanggungjawab menyebarkan Thariqat Sammaniyah-Khalwatiyah ditempat-tempat yang disinggahinya.
3. Kiyai Muhammad Khalil bin Abdul Lathif al-Maduri. Ulama ini melahirkan ramai ulama besar di Pulau Jawa seperti Kiyai Haji Hasyim Asy'ari (pendiri Pondok-pesantren Tebuireng, Jombang, dan pengasas Nahdhatul Ulama atau singkatannya NU), Kiyai Haji Abdul Wahhab Hasbullah (pendiri Pondok-pesantren Tambakberas, Jombang), Kiyai Haji Bisri Syansuri (pendiri Pondok-pesantren Denanyar), Kiyai Haji Ma'shum (pendiri Pondok-pesantren Lasem, Rembang, adalah ayahanda Kiyai Haji Ali Ma'shum), Kiyai Haji Bisri Mustofa (pendiri Pondok-pesantren Rembang), Kiyai Haji As'ad Syamsul `Arifin (pengasuh Pondok-pesantren Asembagus, Situbondo) dan Kiyai Haji Fathul Bari (penyebar Thariqat Naqsyabandiyah Ahmadiyah Muzhariyah). Kiyai Haji Fathul Bari mempunyai murid yang sangat ramai di Madura, Jawa dan Kalimantan Barat.
4. Syeikh Ali bin Abdullah al-Banjari. Ulama besar ini mempunyai salasilah keturunan Syeikh Muhammad Arsyad al-Banjari, seorang ulama terkemuka Alam Melayu abad ke-18. Beliau pernah mengajar di Masjidil Haram Makkah.
5. Syeikh Khalid bin Utsman al-Makhla az-Zubaidi.
6. Syeikh Abdul Hamid Kudus
7. Syeikh Mahfuz bin Abdullah at-Tarmisi (Termas, Jawa)
Kitab-kitabnya yang berjaya dikesan seperti yang disebut oleh almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir ialah
1. Sirajul Huda ila Bayani ‘Aqaidit Taqwa.Judulnya seperti yang diterjemahkan sendiri oleh Syeikh Muhammad Zainuddin ialah Pelita Petunjuk Kepada Menyatakan Segala Simpulan Segala Ahli Takwa. Kitab ini tidak dinyatakan tarikh bila ia diselesaikan.Terdapat berbagai-bagai edisi cetakan dan sampai sekarang masih beredar di pasaran kitab. Kitab ini dianggap antara kitab bidang tauhid yang paling banyak dijadikan teks pengajian di masjid atau surau.
2. Minhajus Salam fi Tafsil ma yata’allaqu bil Iman wal Islam. Kitab ini juga tidak tercatat bila penulisannya diselesaikan. Kitab ini pernah dicetak dalam beberapa edisi tetapi pada masa ini, kitab ini sangat sukar didapati dipasaran.
3. Waraqatun Qalilatun fi Manasikil Hajji wal ‘Umrah ‘ala Mazhab al-Imam asy-Syafie. Tidak terdapat kenyataan tarikh penulisan kitab ini diselesaikan. Kitab ini dicetak dalam Majmuk Kaifiyat Khatam al-Quran yang dinyatakan sebagai karya Syeikh Daud bin Abdullah al-Fathani. Dicetak dalam berbagai-bagai edisi cetakan baik di Timur Tengah mahupun dicetak di dunia Melayu.
4. Tuhfatul Qudsiyah. Maklumat tentang kitab ini adalah berdasarkan karya Syeikh Muhammad Azhari al-Falimbani di dalam Badi’uz Zaman. Kemungkinan besar kitab ini sudah tidak dapat ditemui lagi.[5]

[1] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2007. Syeikh Muhammad Zainuddin As-Sumbawi pengarang Sirajul Huda. Utusan Malaysia. Terbit pada 26 Februari 2007. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2007&dt=0226&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive
[2] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2007. Syeikh Muhammad Zainuddin As-Sumbawi pengarang Sirajul Huda. Utusan Malaysia. Terbit pada 26 Februari 2007. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2007&dt=0226&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive
[3] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2007. Syeikh Muhammad Zainuddin As-Sumbawi pengarang Sirajul Huda. Utusan Malaysia. Terbit pada 26 Februari 2007. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2007&dt=0226&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive
[4] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2007. Syeikh Muhammad Zainuddin As-Sumbawi pengarang Sirajul Huda. Utusan Malaysia. Terbit pada 26 Februari 2007. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2007&dt=0226&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive
[5] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2007. Syeikh Muhammad Zainuddin As-Sumbawi pengarang Sirajul Huda. Utusan Malaysia. Terbit pada 26 Februari 2007. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2007&dt=0226&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive

Syeikh Ahmad Yunus, Ulama Besar asal Lingga

Salah satu kitab lama yang masih berlegar dipasaran dan disyarah di masjid dan surau ialah Daqaiqul Akbar. Kitab ini ditulis oleh seorang ulama yang berasal dari Pulau Lingga. Pulau ini terletak didalam Kepulauan Riau yang satu masa dahulu diperintah oleh Kerajaan Kesultanan Riau-Lingga. Kesultanan Riau-Lingga adalahkerajaan Islam yang merupakan pecahan dari Kesultanan Johor. Kesultanan ini dibentuk berdasarkan perjanjian antara Inggeris dan Belanda pada tahun 1824 dimana Sultan Abdul Rahman Muadzam Syah menjadi sultan yang pertama. Kesultanan ini kemudiannya dihapuskan oleh pemerintah kolonial Belanda pada 3 Februari 1911.

Kedudukan Pulau Lingga yang terletak antara Semenanjung Tanah Melayu dengan Pulau Sumatera

Nama ulama tersebut ialah al-'Alim al-'Allamah asy-Syeikh Ahmad bin Muhammad Yunus Lingga. Asal-usulnya diriwayatkan dari Kelantan. Menurut almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir, Syeikh Ahmad bin Muhammad Yunus Lingga mempunyai dua orang adik bernama Abdul Hamid dan Ibrahim.[1] Abdul Hamid adalah seorang ulama yang mempunyai dua orang anak, iaitu Ahmad dan Muhammad, manakala Ibrahim tidak mempunyai anak. Beliau mendapat pendidikan awal di Pondok Bendang Daya, Patani. Selepas itu beliau melannjutkan pelajaran ke Makkah. Di Makkah beliau menimba ilmu dengan Saiyid Ahmad bin Zaini Dahlan (1231 H/1815 M-1304 H/1886 M), Syeikh Muhammad bin Sulaiman Hasbullah al-Makki (wafat pada 10 Jamadilawal 1335 H), Saiyid Ahmad an-Nahrawi dan ramai lagi. Syeikh Ahmad juga dikatakan mendalami kaedah bahasa Melayu dan sejarah ketika tinggal di Riau-Lingga.[2] Syeikh Ahmad merupakan salah seorang ulama besar Melayu di zamannya yang pernah mengajar di Makkah dan berjaya melahirkan ramai ulama-ulama besar selepasnya. Antara ulama besar yang pernah menadah kitab kepadanya ialah
1. Syeikh 'Utsman Sarawak dan anaknya Syeikh Muhammad Zainuddin Sarawak. Menerusi catatan Syeikh Muhammad Zainuddin Sarawak, dapatlah diketahui bahawa Syeikh Ahmad merupakan seorang yang sangat mahir dalam ilmu bahasa Melayu sehingga digelar Qus Bahasa Melayu. Seperti yang dicatat oleh almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir,
Syeikh Muhammad Zainuddin as-Sarawaqi menulis, "...Asy-Syeikh yang alim, yang sampai kepada kepandaiannya ialah seperti Qus pada masanya tentang bahasa Melayu, iaitu seorang yang cerdik pada orang-orang Arab yang memegang tali lagam segala ilmu adab. Orang yang berkhidmat akan Tuhannya terlampau cermat dan jaga, iaitu Asy-Syeikh Ahmad orang Lingga ..."
2. Qadhi Abu Bakar bin Hasan, ulama besar yang berasal dari Muar, Johor. Beliau banyak menulis catatan tentang Syeikh Ahmad bin Muhammad Yunus Lingga. Beliau tidak pernah lupa mencatat tarikh mula belajar dan selesai kitab- kitab yang dipelajari dan dikhatamnya daripada Syeikh Ahmad bin Muhammad Yunus Lingga. Menerusi catatan Qadhi Abu Bakar ini, dapatlah diketahui Syeikh Ahmad juga merupakan ahli dalam ilmu hadith. Ini berdasarkan catatan Qadhi Abu Bakar yang menyebut bahawa di antara kitab hadith yang diajar oleh Syeikh Ahmad bin Muhammad Yunus Lingga ialah kitab Sahih Bukhari dan kitab-kitab hadith selainnya yang dikenali dengan Kitab as-Sittah.
3. Abdullah Fahim (datuk kepada mantan Perdana Menteri, Tun Abdullah Ahmad Badawi)
4. Tok Kenali (ulama besar di Kelantan)
5. Kiyai Hasyim Asy'ari (pendiri Nahdatul Ulama di Indonesia)[3]
Antara ulama besar Alam Melayu yang menjadi sahabatnya ialah seperti
1. Syeikh Ahmad bin Muhammad Zain al-Fathani (1272 H/ 1856 M-1325 H-1908 M). Syeikh Ahmad al-Fathani mengakui keilmuan Syeikh Ahmad apabila memasukkan namanya sebagai ahli pentashhih kitab Melayu/Jawi.
2. Syeikh Ahmad Khatib bin Lathif Minangkabau (1276 H/1860 M-1334 H/1916 M),
3. Syeikh 'Utsman bin Syihabuddin al-Funtiani
Selain mengajar, Syeikh Ahmad bin Muhammad Yunus Lingga turut menguruskan jemaah haji menunaikan fardhu tersebut di Makkah. Sebahagian besar jemaah haji yang datang dari Kepulauan Riau, Johor, Pahang, Terengganu dan Selangor diurus oleh Syeikh Ahmad bin Muhammad Yunus Lingga.
Seperti yang disebut oleh almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir, karya Syeikh Ahmad bin Muhammad Yunus Lingga yang telah dijumpai hanya empat iaitu:
1. Daqaiq al-Akhbar fi Zikri al-Jannah wa an-Nar. Inilah kitab Syeikh Ahmad yang sangat terkenal dan masih lagi disyarah dengan meluas di masjid dan surau. Kandungannya merupakan karya terjemahan kitab Daqaiq al-Akhbar fi Zikri al-Jannah wa an-Nar dalam bahasa Arab yang pertama sekali diterjemahkan ke bahasa Melayu. Kitab ini menceritakan kejadian alam ghaib terutama tentang syurga dan neraka. Gaya penulisan Syeikh Ahmad yang tersendiri menyebabkan si pembacanya menjadi asyik lalu merangsang agar berusaha menyiapkan bekal untuk akhirat dan meninggalkan pelbagai bentuk dosa yang dilarang oleh Allah dan Rasul-Nya. Kitab ini diselesaikan pada hari Selasa, 20 Muharam 1312 H, di Makkah. Cetakan yang pertama dikeluarkan oleh Mathba'ah al-Miriyah al-Kainah, Makkah pada bulan Jamadilakhir 1312 H. Kitab ini dicetak atas usaha Syeikh Ismail Aceh.
2. Ats-Tsimar al-Lazizah 'ala ar-Riyadh al-Badi'ah. Syeikh Ahmad menterjemahkan judulnya seperti berikut, Segala Buah Kayu Yang Sedap-Sedap Atas Segala Kebun Yang Indah-indah. Kandungannya dimulai dengan pembicaraan akidah. Kandungan utama ialah feqah bahagian ibadat menurut Mazhab Syafie. Pada bahagian akhir ada dibicarakan perkara sumpah dan nazar, ziarah Rasulullah s.a.w. dan zikrullah. Kitab ini diselesaikan pada 21 Safar 1312 H. Kitab ini pernah dicetak oleh Mathba'ah al-Miriyah al-Kainah, Makkah pada 1322 H dan Mathba'ah Dar Ihya' Kutub al-'Arabiyah pada bulan Safar 1344 H.
3. Nasihat al-Ahli al-Wafa ila Washiyat al-Mushthafa. Kandungan kitab ini merupakan terjemahan hadith wasiat Nabi Muhammad s.a.w. kepada Saidina Ali k.w. Kitab ini diselesaikan pada hari Sabtu, pukul 9.30, 11 Syawal 1312 H, di Makkah. Kitab ini pernah dicetak oleh Mathba'ah al-Miriyah al-Kainah di Makkah pada tahun 1323 H.
4. Hadiqah ar-Raihan fi Qishshah Saidina Sulaiman. Kandungannya mengenai kisah Nabi Sulaiman a.s. Karya ini dapat dikategorikan dalam sastera klasik Melayu-Islam. Kitab ini diselesaikan pada 24 Jamadilawal 1313 H di Makkah dan pernah dicetak oleh Mathba'ah al-Miriyah al-Kainah di Mekah pada awal Muharam 1324 H.[4]
Kemungkinan besar ada banyak kitab yang ditulis oleh Syeikh Ahmad tapi tidak berjaya dikesan. Ini berdasarkan kekerapan beliau menulis dalam tempoh setahun. Sebagai contoh empat kitab yang disebut diatas ditulis dalam tempoh setahun sahaja iaitu dari tahun 1312 hingga 1313 Hijrah. Sekiranya beliau menulis dalam tempoh 20 tahun, mungkin berpuluh kitab telah dihasilkannya.

[1] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2005. Syeikh Ahmad Yunus Lingga - Pakar bahasa Melayu di Mekah. Utusan Malaysia. Terbit pada 7 November 2005. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2005&dt=1107&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive
[2]Kerajaan Riau-Lingga seperti diketahui umum adalah merupakan pusat tamadun Melayu dan Islam pada kurun ke 19 Masehi. Perkembangan budaya, bahasa dan sastera di Riau-Lingga tersebar ke serata ceruk dan rantau dunia Melayu. Ketokohan beberapa orang pengarang yang berasal dari sana, terutamanya Raja Ali Haji begitu ketara sepanjang zaman itu.

[3] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2005. Syeikh Ahmad Yunus Lingga - Pakar bahasa Melayu di Mekah. Utusan Malaysia. Terbit pada 7 November 2005. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2005&dt=1107&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive
[4] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2005. Syeikh Ahmad Yunus Lingga - Pakar bahasa Melayu di Mekah. Utusan Malaysia. Terbit pada 7 November 2005. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2005&dt=1107&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive

Tuan Tabal dan warisnya yang menjadi ulama terkenal

Nama sebenarnya ialah Haji Abdus Shamad bin Muhammad Saleh Tabal al-Fathani al-Kalantani. Beliau digelar Tabal kerana mengambil nama tempat beliau berasal iaitu Tabal[1]. Tentang tahun beliau dilahirkan, Nik Abdul Aziz bin Haji Nik Hassan dalam buku Sejarah Perkembangan Ulama Kelantan menyebut bahawa Tuan Tabal lahir pada tahun 1840 Masihi.[2] Hamdan Hassan dalam bukunya Tarekat Ahmadiyah di Malaysia Suatu Analisa Fakta Secara Ilmiah terbitan Dewan Bahasa dan Pustaka pada tahun 1990 juga menggunakan tahun yang sama.[3] Namun almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir berasa ragu dengan tahun tersebut berdasarkan kepada tahun kitab-kitab yang ditulis olehnya. Katanya, Tulisan terawal Tuan Tabal ialah Munabbihul Ghafilin yang beliau selesaikan dalam tahun 1285 Hijrah yang jika dijadikan tahun Masihi lebih kurang tahun 1868 Masihi, bererti ketika itu Tuan Tabal baru berusia 28 tahun. Kitab yang tersebut itu walaupun nipis sahaja, namun mencorakkan falsafah mistik peringkat tinggi, yang menurut tradisi ulama dunia Melayu, ilmu tasawuf semacam itu tidak pernah ditulis oleh orang-orang yang berumur 28 tahun. Walaupun mereka menguasai ilmu tasawuf, namun mereka lebih suka menulis ilmu-ilmu yang bercorak zahir saja. Oleh sebab hal-hal yang tersebut di atas tahun 1840 Masihi itu perlu penyelidikan lebih lanjut.[4] Mohammad Redzuan dalam tulisannya pula menyebut bahawa Tuan Tabal dilahirkan pada tahun 1819.[5]
Setelah memperoleh ilmu di Patani, Tuan Tabal melanjutkan pelajarannya ke Makkah. Tuan Tabal menerima Tariqat Ahmadiyah daripada Sidi Syeikh Ibrahim ar-Rasyidi bersama-sama dengan Syeikh Wan Ali Kutan dan Syeikh Ahmad al-Fathani. Sidi Syeikh Ibrahim ar-Rasyidi adalah murid kepada Sidi Ahmad Idris yang dinisbahkan namanya kepada Tariqat Ahmadiyah itu. Kata almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir, oleh sebab Tuan Tabal pulang ke Kelantan sedangkan Syeikh Wan Ali Kutan dan Syeikh Ahmad al-Fathani tetap tinggal di Makkah, maka dipercayai Tuan Tabal adalah orang pertama menyebarkan tariqat tersebut di Kelantan dan sekitarnya, atau tempat-tempat lain di Nusantara.[6]
Seperti yang dinyatakan oleh almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir, karya Tuan Tabal yang dapat dikesan ialah 8 buah iaitu,
1. Munabbihul Ghafilin. Kitab ini diselesaikan pada hari Sabtu, 2 Muharam 1285 Hijrah/ 1868 Masihi. Kandungannya membicarakan tasawuf yang merupakan petikan daripada kitab Ihya Ulumuddin dan Masyariqul Anwar.
2. Jalalul Qulub bi Zikrillah. Kitab ini diselesaikan pada waktu Zuhur, hari Rabu, 18 Muharam 1287 Hijrah/1870 Masihi. Kandungannya juga mengenai tasawuf. Cetakan pertama oleh Majlis Ugama Islam Kelantan, 29 Zulhijjah 1254 Hijrah/ 1935 Masihi. Cetakan yang kedua, Mathba'ah al-Kamaliyah, Kota Bharu, Kelantan. Kitab ini diberi kata pendahuluan oleh Tuan Guru Haji Nik Daud bin Ahmad Jambu, di Bukit Rahmah Tanah Merah, Kelantan.
3. Kifayatul `Awam fima Yajibu `alaihim min Umuril Islam. Kitab ini diselesaikan pada 14 Safar 1295 Hijrah/1878 Masihi.
4. Mun-yatu Ahlil Auwab fi Bayanit Taubah. Kitab ini pernah diterbit oleh Mustafa Press, Kota Bharu (tanpa tahun).
5. Bab Harap, dicetak oleh Mathba'ah al-Kamaliyah, Kota Bharu pada 1359 Hijrah/ 1940 Masihi.
6. Bidayatu Ta'limil `Awam fi Tarafi min Arkanil Islam. Kitab ini diselesaikan tanpa menyebut tarikh. Pernah dicetak oleh Mathba'ah al-Miriyah, Makkah, 1323 Hijrah/1906 Masihi. Cetakan kelima oleh Mathba'ah al-Kamaliyah, Kota Bharu.
7. Manhatul Qaribil Mujib wa Mughnir Raghibin fit Taqrib. Kitab ini diselesaikan pada Jumaat, 10 Zulhijjah 1300 Hijrah/1882 Masihi. Kandungan kitab ini ialah usuluddin, fikah dan tasawuf. Tetapi yang terpenting ialah fikah. Cetakan yang kedua oleh Mathba'ah al-Kamaliyah, Kota Bharu, 1354 Hijrah/ 1935 Masihi. Kitab ini adalah karya Tuan Tabal yang paling tebal iaitu setebal 327 halaman.
8. Mun-yatul Muridin fi Ba'dhi Ausafi Saiyidil Mursalin. Kitab ini pernah diterbitkan oleh Mathba'ah al-Kamaliyah, Kota Bharu, 1345 Hijrah/1926 Masihi.[7]
Tuan Tabal meninggal dunia pada tahun 1891.[8] Menurut tulisan Dr Abdul Rahman Abdullah, setelah beliau meninggal, penyebaran tariqat Ahmadiyah telah dilakukan oleh anak-anaknya, Haji Wan Musa dan Haji Wan Abdullah.[9] Haji Wan Musa mengajar tariqat tersebut secara terbuka di Jalan Merbau manakala Haji Wan Abdullah mengajar tariqat tersebut di surau Tuan Tabal, Lorong Tok Semian.[10] Selepas Haji Wan Musa meninggal dunia, Tariqat Ahmadiyah di kawasan Kota Bharu kemudiannya dipimpin oleh anak Haji Wan Abdullah iaitu Haji Abdul Rahman.[11] Haji Abdul Rahman dikatakan ada mengarang beberapa buah kitab.[12]
Anak-anak Tuan Tabal yang menjadi ulama terkenal ialah Haji Wan Muhammad, Haji Wan Musa dan Haji Wan Abdullah. Anak sulung Tuan Tabal ialah Haji Wan Muhammad bin Tuan Tabal al-Kalantani, lahir di Kota Bharu, Kelantan, pada malam Jumaat, 5 Rejab 1287 H/1 Oktober 1870 M. Beliau meninggal dunia pada malam Rabu, 27 Rabiulawal 1339 H/8 Disember 1920 M juga di Kota Bharu. Haji Wan Muhammad mendapat pendidikan awal daripada ayahnya sendiri. Kemudian beliau dibawa oleh ayahnya ke Makkah pada tahun 1294 ketika usianya baru 7 tahun untuk menimba ilmu. Haji Wan Muhammad dikenali sebagai ulama yang kuat mengamalkan tariqat. Antara ijazah tariqat yang diterimanya ialah tariqat Syathariyah dan Qadiriyah-Naqsyabandiyah. Dalam salinan naskhah Thariqat Syathariyah, ada disebut bahawa beliau, Al-Haji Muhammad bin Abdus Shamad Kelantan ditalqin atau dibai’ah oleh Syeikh Abdul Qadir bin Abdur Rahman al-Fathani[13]. Syeikh Abdul Qadir bin Abdur Rahman al-Fathani ditalqin atau dibaiah oleh Syeikh ‘Ali bin Ishaq al-Fathani. Syeikh ‘Ali bin Ishaq al-Fathani ditalqin atau dibai’ah oleh Syeikh Daud bin Abdullah al-Fathani. Dan seterusnya kepada yang lebih ke atas. Tentang tariqat Qadiriyah-Maqsyabandiyah, almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir menyebut seperti berikut,
Aada pun pada bahagian Thariqat Qadiriyah-Naqsyabandiyah, Haji Muhammad bin Abdus Shamad Kelantan tidak menyebut nama gurunya, melainkan langsung saja menyebut salasilah mulai dari Syeikh Ahmad Khathib Sambas, tulisannya, “Adapun salasilah dua tarekat ini, maka terhimpun pada Salasilah Qadiriyah, iaitu Syeikh Ahmad Khathib bin al-Marhum Abdul Ghaffar al-Jawi Sambas. Ia mengambil daripada Saiyid Syamsuddin ...”, dan seterusnya hingga ke atas. Kemungkinan Haji Muhammad bin Abdus Shamad Kelantan sempat menerima tarekat itu langsung kepada Syeikh Ahmad Khathib Sambas, kerana ulama Sambas tersebut adalah seangkatan dengan Syeikh Abdul Qadir bin Abdur Rahman al-Fathani.[14]
Haji Wan Muhammad Kelantan juga beramal dengan Tariqat Ahmadiyah Idrisiyah[15] yang berasal daripada Syeikh Ahmad bin Idris dan tariqat Syaziliyah berdasarkan Hizib al-Bahr yang diamalkannya yang salasilah sanadnya bersambungan hingga kepada Rasulullah saw. Di Makkah, Haji Wan Muhammad Kelantan belajar kepada ulama-ulama Melayu yang sangat iaitu Syeikh Nik Mat Kecik al-Fathani[16], Syeikh Wan Ali Kutan[17] dan Syeikh Ahmad al-Fathani[18]. Dari Syeikh Wan Ali Kutanlah, beliau menerima ijazah Hizib al-Bahr yang sanadnya bersambung hinggalah yang pertama mengamalkannya, iaitu Syeikh Abi Hasan asy-Syazili.
Menurut almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir, Haji Wan Muhammad dilantik menjadi mufti selepas adiknya iaitu Haji Wan Musa. Haji Wan Muhammad dilantik pada 22 Syawal 1334 H/21 Ogos 1916 M sedangkan adiknya pada 10 Rejab 1327 H/27 Julai 1909 M. Sebelum dilantik menjadi Mufti Kelantan, Haji Wan Muhammad bin Tuan Tabal pernah dilantik oleh Sultan Mansur menjadi Imam Masjid Kota Bharu pada 15 Jamadilakhir 1314 H. Pada 30 Muharam 1334 H/7 Disember 1915 M Haji Wan Muhammad bin Tuan Tabal dilantik menjadi ahli Majlis Ugama Islam dan Adat Istiadat Melayu Kelantan. Setelah itu dilantik pula menjadi Hakim Mahkamah Syariah Kota Bharu, pada 26 Safar 1334 H/2 Januari 1916 M. Beberapa bulan selepas tarikh tersebut barulah beliau dilantik menjadi Mufti Kelantan. Selain pelantikan-pelantikan yang tersebut Haji Wan Muhammad juga pernah dilantik menjadi Ketua Dewan Ulama Kelantan pada 27 Mei 1918 M. Dilantik pula menjadi ahli Majlis Mesyuarat Kerajaan Kelantan oleh Sutan Muhammad IV, pada 27 September 1919 M.[19]
Anak Tuan Tabal yang berikutnya ialah Haji Wan Musa. Beliau lahir pada tahun 1291H bersamaan dengan 1874M. Beliau meninggal dunia pada hari Sabtu, 24 Zulkaedah 1357H bersamaan dengan 14 Januari 1939M. Haji Wan Musa adalah seorang ulama yang sangat gemar mendalami ilmu pengetahuan. Diriwayatkan bahawa beliau memiliki pelbagai jenis kitab ilmu pengetahuan. Dikatakan bahawa Haji Wan Musa selalu menabung wangnya untuk menambah jumlah kitab yang dimilikinya. Diriwayatkan bahawa Haji Wan Musa adalah seorang yang sangat berpegang teguh dan beramal dengan Tariqat Ahmadiyah. Seperti yang disebut oleh almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir, dizaman Haji Wan Musa, pendapatnya pernah mencetuskan kontrversi tentang beberapa masalah hukum.[20] Antaranya ialah seperti lafaz Ushalli, masalah jilatan anjing, talqin, dan lain-lain. Kata almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir, khusus mengenai yang tersebut ini Haji Wan Musa ditentang oleh hampir keseluruhan ulama Kelantan termasuk Tengku Mahmud Zuhdi bin Tengku Abdur Rahman al-Fathani yang ketika itu sebagai Syeikh al-Islam Selangor. Sanggahan Tengku Mahmud Zuhdi al-Fathani terhadap Haji Wan Musa ditulis dalam kitab Tazkiyatul Anzhar wa Tashfiyatul Afkar (selesai ditulis pada 17 Muharam 1339H/30 September 1920M).[21] Walaubagaimanapun, Haji Wan Musa tetap berpegang kepada Mazhab Syafi’i malah mempertahankannya. Sebagai contoh tentang hukum zakat fitrah dan wakaf, Haji Wan Musa tetap berpegang seperti ulama-ulama Syafi’iyah yang lain yang berpendapat bahawa zakat fitrah mestilah segera dibahagikan kepada yang berhak menerimanya, tidak boleh digunakan untuk pembangunan walau untuk membina masjid sekali pun. Sesuatu yang dinamakan ‘wakaf’ tidak boleh diperjual belikan walau dengan alasan apa pun juga.[22] Haji Wan Musa berjaya melahirkan ramai ulama dan pendakwah yang disegani. Dengan mengadakan halaqat pengajian kitab di suraunya di Jalan Merbau, Kota Bharu, beliau berjaya melahirkan ramai ulama berkaliber seperti Hj. Saad Kangkong, Pak Su Wan Adam Kg. Laut, Hj. Mohd. Zain Meranti, Hj. Nik Mat Alim Pulau Melaka, Hj. Abdul Mannan Sumatera, Hj. Abdul Wahid Melaka, Hj.Ahmad Perak dan Hj. Ayyub Kemboja.
Seorang lagi anak Tuan Tabal yang menjadi ulama besar seperti yang disebut sebelum ini ialah Wan Abdullah. Haji Wan Abdullah bin Tuan Tabal lahir pada 1293 H/1877M, wafat Jamadilawal 1345 H/Disember 1926M. Beliau mendapat pendidikan awal daripada ayahnya sendiri, Tuan Tabal, di Kota Bharu Kelantan dan kemudian melanjutkan pelajarannya ke Makkah bersama abangnya, Wan Musa. Kedua adik beradik menadah kitab kepada dua ulama yang sangat terkenal pada waktu itu iaitu Syeikh Wan Ali Kutan dan Syeikh Wan Ahmad bin Muhammad Zain al-Fathani. Diriwayatkan bahawa Haji Wan Abdullah pernah menjadi khatib di Masjid Muhammadi sekitar dua tahun iaitu antara tahun 1916 hingga 1918 M. Beliau juga pernah menjadi Ahli Majlis Agama Islam Kelantan. Diriwayatkan juga bahawa Haji Wan Abdullah berpegang kukuh kepada fiqh Mazhab Syafie. Selain ahli dalam fiqh Mazhab Syafie, beliau juga berpengalaman luas dalam ilmu usuluddin dimana beliau mengikut Mazhab Ahli Sunah wal Jamaah aliran Imam Abu Hasan al-Asy'ari dan Imam Abu Mansur al-Maturidi. Haji Wan Abdullah mempunyai pengetahuan yang luas dan mendalam tentang ilmu tasawuf. Beliau dikatakan mengamalkan Tarigat Ahmadiyah sama seperti yang diamalkan oleh ayah beliau Tuan Tabal dan kedua-dua abangnya Mufti Haji Wan Muhammad dan Mufti Haji Wan Musa. Dari segi penulisan, Haji Wan Abdullah banyak menghasilkan penulisan tentang khutbah. Hasil penulisannya itu kemudiannya dikumpulkan oleh anak muridnya yang bernama Ismail bin Kecik bin Haji Awang Abu bin Haji Mahmudi al-Kalantani dan diberi judul judul Majmu' Khuthab al-Juma' al-Malayuwiyah li Tafhim man La Ya'rif al-'Arabiyah. Ismail bin Kecik Mahmudi al-Kalantani selesai menghimpun dan menyunting karya Haji Wan Abdullah yang tersebut pada hari Ahad, 5 Rabiulakhir 1343 H. Antara isi kandungan kitab ini ialah seperti hukum-hukum yang tertakluk dalam persekitaran khutbah, syarat-syaratnya, perkara-perkara sunat di hari Jumaat dan teks khutbah. Seperti yang dinukil oleh almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir, ada beberapa perkara yang menjadikan kitab ini sangat istimewa. Antaranya ialah seperti hukum berkata-kata ketika khatib membaca khutbah. Katanya, “Dan makruh berkata-kata pada tatkala khatib membaca khutbah pada Mazhab Imam kita Syafie. Ada pun pada mazhab imam yang lain haram berkata-kata pada ketika itu.” (Rujuk kitab Majmu' Khuthab di halaman 14).[23] Tentang perkara sunat pula, almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir memetik isi kitab tersebut dengan katanya, “Dan sunat memakai serban, kerana hadis bahawasanya Allah s.w.t. dan segala Malaikat-Nya selawat sekalian atas yang memakai serban hari Jumaat. Dan sunat memakai serban bagi sekalian sembahyang. Dan tersebut pada hadis satu sembahyang dengan memakai serban afdal daripada dua puluh lima sembahyang dengan tiada memakai serban ...” (Rujuk kitab Majmu' Khuthab di halaman. 16).[24] Dalam teks khutbah pula, Haji Wan Abdullah ada menyebut tentang kelebihan zikir pada hari raya. Seperti yang dipetik oleh almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir didalam kitab tersebut, “Tersebut di dalam hadis, Barang siapa berkata Subhanallah wa bi hamdih pada hari raya, 300 kali, dan dihadiahkan pahalanya kepada segala orang yang mati daripada segala orang yang Islam, nescaya masuklah pada tiap-tiap kubur mereka itu 1,000 cahaya. Dan Allah s.w.t menjadikan orang yang menghadiahnya pada kuburnya 1,000 cahaya, apabila ia mati.” (Rujuk kitab Majmu' Khuthab di halaman 83).[25]

[1] Satu wilayah didalam negara Thailand.
[2] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2004. Tuan Tabal - Penyebar Thariqat Ahmadiyah pertama di Nusantara. Utusan Malaysia. Terbit pada 4 Oktober 2004. Boleh rujuk disini, http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2004&dt=1004&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive
[3] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2004. Tuan Tabal - Penyebar Thariqat Ahmadiyah pertama di Nusantara. Utusan Malaysia. Terbit pada 4 Oktober 2004. Boleh rujuk disini, http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2004&dt=1004&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive
[4] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2004. Tuan Tabal - Penyebar Thariqat Ahmadiyah pertama di Nusantara. Utusan Malaysia. Terbit pada 4 Oktober 2004. Boleh rujuk disini, http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2004&dt=1004&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive
[5] Mohammad Redzuan Othman. 1998. The Role of Makka-educated in the development of Early Islamic Scholarship and Education in Malaya. Journal of Islamic Studies 9:2. Hlm 150.
[6] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2004. Tuan Tabal - Penyebar Thariqat Ahmadiyah pertama di Nusantara. Utusan Malaysia. Terbit pada 4 Oktober 2004. Boleh rujuk disini, http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2004&dt=1004&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive
[7] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2004. Tuan Tabal - Penyebar Thariqat Ahmadiyah pertama di Nusantara. Utusan Malaysia. Terbit pada 4 Oktober 2004. Boleh rujuk disini, http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2004&dt=1004&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive
[8] Abdul Rahman Abdullah. 1997. Pemikiran Islam di Malaysia: sejarah dan aliran. Gema Insani Press. Jakarta. Hlm 55
[9] Abdul Rahman Abdullah. 1997. Pemikiran Islam di Malaysia: sejarah dan aliran. Gema Insani Press. Jakarta. Hlm 56
[10] Abdul Rahman Abdullah. 1997. Pemikiran Islam di Malaysia: sejarah dan aliran. Gema Insani Press. Jakarta. Hlm 56
[11] Abdul Rahman Abdullah. 1997. Pemikiran Islam di Malaysia: sejarah dan aliran. Gema Insani Press. Jakarta. Hlm 56
[12] Abdul Rahman Abdullah. 1997. Pemikiran Islam di Malaysia: sejarah dan aliran. Gema Insani Press. Jakarta. Hlm 56
[13] Haji Wan Muhammad menerima Thariqat Syathariyah dalam tahun 1294 H ketika beliau bersama-sama ayahnya, Tuan Tabal, menziarahi Syeikh Abdul Qadir bin Abdur Rahman al-Fathani yang dikatakan sebagai “Khalifah Pada Syeikh Daud bin Abdullah al-Fathani”. Ulama lain yang menerima talqin dan baiah dari ulama besar ini ialah Syeikh Wan Ali Kutan, Syeikh Nik Mat Kecik al-Fathani dan Syeikh Ahmad al-Fathani
[14] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2006. Haji Wan Muhammad Al-Kalantani Mufti Kelantan yang ke-IV. Utusan Malaysia. Terbit pada 3 April 2006. Boleh rujuk disini, http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2006&dt=0403&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive
[15] Syeikh Wan Ali Kutan dan Syeikh Ahmad al-Fathani juga beramal dengan Tarekat Ahmadiyah Idrisiyah
[16] Syeikh Nik Mat Kecik al-Fathani berbiras dengan Syeikh Wan Ali Kutan, kerana terjadi perkahwinan dua orang anak antara kedua-duanya
[17] Syeikh Wan Ali Kutan adalah ayah saudaranya, iaitu adik kepada ibunya Wan Kaltsum
[18] Syeikh Ahmad al-Fathani pula adalah anak saudara isteri Syeikh Wan Ali Kutan. Isteri Syeikh Ahmad al-Fathani pula adalah anak saudara kepada Syeikh Nik Mat Kecik al-Fathani
[19] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2006. Haji Wan Muhammad Al-Kalantani Mufti Kelantan yang ke-IV. Utusan Malaysia. Terbit pada 3 April 2006. Boleh rujuk disini, http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2006&dt=0403&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive
[20] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2006. Haji Wan Musa Tuan Tabal pernah mengundang perdebatan hebat. Utusan Malaysia. Terbit pada 6 November 2006. Boleh rujuk disini, http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2006&dt=1106&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive
[21] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2006. Haji Wan Musa Tuan Tabal pernah mengundang perdebatan hebat. Utusan Malaysia. Terbit pada 6 November 2006. Boleh rujuk disini, http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2006&dt=1106&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive
[22] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2006. Haji Wan Musa Tuan Tabal pernah mengundang perdebatan hebat. Utusan Malaysia. Terbit pada 6 November 2006. Boleh rujuk disini, http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2006&dt=1106&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive
[23] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2006. Wan Abdullah Tuan Tabal khatib Kelantan. Utusan Malaysia. Terbit pada 30 Oktober 2006. Boleh rujuk disini, http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2006&dt=1030&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_02.htm&arc=hive
[24] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2006. Wan Abdullah Tuan Tabal khatib Kelantan. Utusan Malaysia. Terbit pada 30 Oktober 2006. Boleh rujuk disini, http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2006&dt=1030&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_02.htm&arc=hive

[25] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2006. Wan Abdullah Tuan Tabal khatib Kelantan. Utusan Malaysia. Terbit pada 30 Oktober 2006. Boleh rujuk disini, http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2006&dt=1030&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_02.htm&arc=hive