Seperti yang disebut oleh almarhum al-Ustaz Haji Wan Mohd Saghir, nama Imam Nawawi tidak asing bagi dunia Islam terutama dalam lingkungan ulama-ulama Syafi'iyah.[1] Ini adalah kerana ulama ini sangat terkenal dengan karangan-karangannya yang masyhur yang dikaji sejak dari zaman dahulu sampailah sekarang. Pada penghujung abad ke-18 M, lahir pula seorang yang bernama Nawawi di Banten, Jawa Barat. Beliau digelar Imam Nawawi ats-Tsani, ertinya Imam Nawawi Yang Kedua disebabkan kealimannya dalam bidang agama serta banyak pula mengarang kitab-kitab syarahan. Orang pertama memberi gelaran demikian ialah Syeikh Wan Ahmad bin Muhammad Zain al-Fathani. Gelaran yang diungkapkan oleh Syeikh Ahmad al-Fathani dalam seuntai gubahan syairnya itu akhirnya diikuti oleh semua orang yang menulis riwayat tentang ulama yang berasal dari Banten itu.[2]
Nama lengkapnya ialah Abu Abd al-Mu’ti Muhammad Nawawi ibn Umar al- Tanara al-Jawi al-Bantani. Ia lebih dikenali dengan sebutan Muhammad Nawawi al-Jawi al-Bantani. Beliau dilahirkan di Kampung Tanara, Serang, Banten pada tahun 1815 M/1230 H. Pada tanggal 25 Syawal 1314 H/1897 M, Syeikh Nawawi menghembuskan nafasnya yang terakhir dalam usia 84 tahun. Beliau dimakamkan di Ma’la dekat makam Siti Khadijah, Ummul Mukminin isteri Nabi saw. Sebagai tokoh kebanggaan umat Islam di Jawa khususnya di Banten, umat Islam di desa Tanara, Tirtayasa Banten sentiasa mengadakan hari hol untuk memperingati jejak peninggalannya setiap tahun pada hari Jum’at terakhir bulan Syawwal. Apabila ditelusuri silsilahnya, dapatlah diketahui bahawa Syeikh Nawawi bersusur-galur dari keturunan kesultanan yang ke-12 Maulana Syarif Hidayatullah (Sunan Gunung Jati, Cirebon), iaitu keturunan dari putera Maulana Hasanuddin (Sultan Banten I) yang bemama Sunyararas (Tajul ‘Arsy). Nasabnya bersambung dengan Nabi Muhammad saw melalui Imam Ja’far As- Shodiq, Imam Muhammad al Baqir, Imam Ali Zainal Abidin, Sayyidina Husein, Fatimah al-Zahra.[3]
Pada usia 15 tahun, beliau berkesempatan pergi ke Makkah menunaikan ibadah haji. Setibanya di sana langsung ia memanfaatkan tempoh waktu yang ada untuk belajar ilmu kalam, bahasa dan sastera Arab, ilmu hadith, tafsir dan ilmu fiqh. Setelah tiga tahun belajar di Makkah beliau kembali ke kampung halamanya sekitar tahun 1833 M lalu membantu ayahandanya, Syeikh Umar mengajar para santri. Selang beberapa lama beliau memutuskan untuk berangkat lagi ke Makkah dan kali ini beliau memasang niat untuk terus menetap di sana. Di Makkah, beliau menadah kitab kepada ulama-ulama yang sangat masyhur pada waktu itu seperti Syeikh Ahmad Khatib Sambas (Pelopor Tariqat Qadiriyah-Naqsyabandiyah di Indonesia), Syeikh Abdul Gani Duma, ulama yang berasal dari Indonesia dan bermukim di sana, Sayid Ahmad Dimyati dan Ahmad Zaini Dahlan yang keduanya berada di Makkah. Manakala di Madinah pula, beliau belajar dengan Muhammad Khatib al-Hanbali. Diriwayatkan beliau pernah melanjutkan pelajaran ke Mesir dan Syam (Syria). Guru utamanya dikatakan berasal dari Mesir iaitu Syeikh Yusuf Sumbulawini dan Syeikh Ahmad Nahrawi. Lebih kurang 30 tahun beliau menimba ilmu sehinggalah pada tahun 1860 M, Syeikh Nawawi mula mengajar di lingkungan Masjidil Haram. Syarahannya sentiasa mendapat sambutan menggalakkan sehingga diakui sebagai salah seorang ulama besar di Makkah. Pada tahun 1870 M, beliau semakin sibuk kerana selain mengajar, beliau juga turut menulis kitab. Beliau mula menulis apabila timbul desakan dari sahabat-sahabatnya yang memintanya menulis beberapa kitab. Kebanyakan permintaan itu datang dari sahabatnya yang berasal dari Jawi, dengan tujuan membantu masyarakat di Jawi menelaah isi kandungan kitab yang asalnya sangat sulit untuk difahami. Sebab itulah sebahagian besar kitab-kitab yang ditulisnya adalah kitab-kitab komentar (Syarh) dari karya-karya ulama yang sangat masyhur sebelumnya Kerana ketinggian ilmunya, beliau turut digelar A ‘yan ‘Ulama’ al-Qarn aI-Ra M’ ‘Asyar Li al-Hijrah, AI-Imam al-Mul1aqqiq wa al-Fahhamah al-Mudaqqiq, dan Sayyid ‘Ulama al-Hijaz.[4]
Sungguhpun Syeikh Nawawi ats-Tsani al-Bantani diakui alim dalam semua bidang ilmu keislaman, namun dalam dunia at-thariqah ash-shufiyah, gurunya Syeikh Ahmad Khathib Sambas tidak melantik beliau sebagai seorang mursyid Tariqat Qadiriyah-Naqsyabandiyah, tetapi yang dilantik ialah Syeikh Abdul Karim al-Bantani, iaitu ayah saudara kepada Syeikh Nawawi al-Bantani, yang sama-sama menerima thariqat itu kepada Syeikh Ahmad Khathib Sambas.[5] Apakah sebabnya terjadi demikian hanya diketahui oleh Syeikh Ahmad Khathib Sambas dan Syeikh Nawawi al-Bantani.[6] Syeikh Nawawi al-Bantani mematuhi peraturan yang diberikan itu, sehingga beliau tidak pernah mentawajuh/membai'ah seseorang muridnya walaupun memang ramai murid beliau yang menjadi ulama besar yang berminat dalam bidang keshufian.
Diriwayatkan bahawa setiap kali beliau mengajar di Masjidil Haram sentiasa dikelilingi oleh pelajar yang tidak kurang daripada dua ratus orang. Kerana sangat terkenalnya beliau pernah diundang ke Universiti al-Azhar, Mesir untuk memberi ceramah atau fatwa-fatwa pada beberapa perkara yang tertentu.
Belum jelas tahun berapa beliau diundang oleh ahli akademik di Universiti al-Azhar itu, namun difahamkan bahawa beliau sempat bertemu dengan seorang ulama terkenal di al-Azhar (ketika itu sebagai Syeikhul Azhar), iaitu Syeikh Ibrahim al-Baijuri (wafat 1860 Masehi) yang sangat tua dan lumpuh kerana tuanya. Kemungkinan Syeikh Ibrahim al-Baijuri, Syeikhul Azhar yang terkenal itu termasuk salah seorang di antara guru kepada Syeikh Nawawi al-Bantani.
Diriwayatkan bahawa Syeikh Nawawi al-Bantani mengajar di Masjidil Haram menggunakan bahasa Jawa dan Sunda ketika memberi keterangan terjemahan kitab-kitab bahasa Arab. Barangkali ulama Banten yang terkenal itu kurang menguasai bahasa Melayu yang lebih umum dan luas digunakan pada zaman itu.[7] Oleh sebab kurang menguasai bahasa Melayu, maka tidak berapa ramai muridnya yang berasal dari luar pulau Jawa (seperti Sumatera dan Semenanjung Tanah Melayu dan Patani).[8] Walaubagaimanapaun, ulama besar asal Patani seperti Tok Kelaba al-Fathani ada menyebut bahawa beliau menerima satu amalan wirid daripada Syeikh Abdul Qadir bin Mustafa al-Fathani, dan Syeikh Abdul Qadir itu menerimanya daripada Syeikh Nawawi al-Bantani.[9] Syeikh Abdul Qadir al-Fathani (Tok Bendang Daya II) sebenarnya bukan peringkat murid kepada Syeikh Nawawi al-Bantani tetapi adalah peringkat sahabatnya.[10] Syeikh Nawawi al-Bantani (1230 Hijrah/1814 Masehi) lebih tua sekitar empat tahun saja daripada Syeikh Abdul Qadir al-Fathani (Tok Bendang Daya II, 1234 Hijrah/1817 Masehi).[11] Adapun murid Syeikh Nawawi al-Bantani di pulau Jawa yang menjadi ulama yang terkenal sangat ramai, di antara mereka ialah, Kiyai Haji Hasyim Asy'ari, Pengasas Pondok Pesantren Tebuireng, Jawa Timur, bahkan beliau ini dianggap sebagai bapa ulama Jawa dan termasuk pengasas Nahdhatul Ulama.[12] Dikatakan bahawa dalam setiap pengajian yang membabitkan kitab-kitab karya gurunya ini, Kiyai Haji Hasyim Asy’ari pasti akan menyelitkan kisah-kisah pengalamannya bersama Syeikh Nawawi sehingga adakalanya beliau menitiskan air mata disebabkan kecintaan beliau yang sangat mendalam terhadap gurunya itu. Kiyai Haji Hasyim Asy’ari turut menjadikan kitab tafsir karya gurunya itu yang dikenali sebagai Marah Labid sebagai teks utama pengajian tafsir untuk para santrinya.[13]
Murid Syeikh Nawawi al-Bantani yang lain yang tidak kurang terkenalnya ialah seperti Kiyai Haji Raden Asnawi di Kudus, Jawa Tengah, Kiyai Haji Tubagus Muhammad Asnawi di Caringin, Purwokerto, Jawa Barat, Syeikh Muhammad Zainuddin bin Badawi as-Sumbawi, Syeikh Abdus Satar bin Abdul Wahhab as-Shidqi al-Makki dan Sayid Ali bin Ali al-Habsyi al-Madani.
Salah seorang cucunya, yang juga mendapat pendidikan sepenuhnya daripada beliau ialah Syeikh Abdul Haq bin Abdul Hannan al-Jawi al-Bantani (1285 Hijrah/1868 Masehi - 1324 Hijrah/1906 Masehi).[14] Pada halaman pertama Al-Aqwalul Mulhaqat, Syeikh Abdul Haq al-Bantani menyebut bahawa Syeikh Nawawi al-Bantani adalah orang tuanya (Syeikhnya), orang yang memberi petunjuk dan pembimbingnya.[15] Pada bahagian kulit kitab pula beliau menulis bahawa beliau adalah `sibthun' (cucu) Syeikh Nawawi ats-Tsani. [16] Selain orang-orang yang tersebut di atas, sangat ramai murid Syeikh Nawawi al-Bantani yang memimpin secara langsung barisan jihad di Celegon melawan penjajahan Belanda pada tahun 1888 Masehi. Di antara mereka yang dianggap sebagai pemimpin pemberontak Celegon ialah: Haji Wasit, Haji Abdur Rahman, Haji Haris, Haji Arsyad Thawil, Haji Arsyad Qasir, Haji Aqib dan Tubagus Haji Ismail. Semua mereka adalah murid Syeikh Nawawi al-Bantani yang dikaderkan di Makkah.[17]
Karya-karya
Kesemua karyanya ditulis dalam bahasa Arab. Beliau menulis kitab dalam hampir setiap disiplin ilmu yang dipelajari di pesantren. Tidak kurang dari 22 karyanya masih beredar di pasaran manakala sejumlah 11 kitabnya menjadi teks utama pengajian di pesantren. Kitab-kitabnya dikatakan mencecah hampir 200 buah semuanya namun yang dapat dikesan adalah seperti yang disenaraikan dibawah;
1. Targhibul Musytaqin, selesai ditulis pada Jumaat, 13 Jamadilakhir 1284 Hijrah/1867 Masehi. Cetakan awal Mathba'ah al-Miriyah al-Kainah, Makkah, 1311 Hijrah.
2. Fathus Shamadil `Alim, selesai ditulis pada awal Jamadilawal 1286 Hijrah/1869 Masehi. Dicetak oleh Mathba'ah Daril Kutubil Arabiyah al-Kubra, Mesir 1328 Hijrah.
3. Syarah Miraqil `Ubudiyah, selesai ditulis pada 13 Zulkaedah 1289 Hijrah/1872 Masehi. Cetakan pertama Mathba'ah al-Azhariyah al-Mashriyah, Mesir 1308 Hijrah. Merupakan syarah atas kitab Bidayah al-Hidayah karya Abu Hamid al-Ghazali
4. Madarijus Su'ud ila Iktisa'il Burud, penulisan bermula pada 18 Rabiulawal 1293 Hijrah/1876 Masehi. Dicetak oleh Mathba'ah Mustafa al-Baby al-Halaby, Mesir, akhir Zulkaedah 1327 Hijrah. Kitab ini merupakan adaptasi kitab karya Ja’far bin Hasan al-Barzanji tentang Maulid an-Nabi (‘Iqd al-Jawahir).
5. Hidayatul Azkiya' ila Thariqil Auliya', penulisan bermula pada 22 Rabiulakhir 1293 Hijrah/1876 Masehi, selesai 13 Jamadilakhir 1293 Hijrah/1876 Masehi. Diterbitkan oleh Mathba'ah Ahmad bin Sa'ad bin Nabhan, Surabaya, tanpa menyebut tahun penerbitan.
6. Fathul Majid fi Syarhi Durril Farid, selesai ditulis pada 7 Ramadan 1294 Hijrah/1877 Masehi. Cetakan pertama oleh Mathba'ah al-Miriyah al-Kainah, Makkah, 1304 Hijrah.
7. Bughyatul `Awam fi Syarhi Maulidi Saiyidil Anam, selesai ditulis pada 17 Safar 1294 Hijrah/1877 Masehi. Dicetak oleh Mathba'ah al-Jadidah al-'Amirah, Mesir, 1297 Hijrah.
8. Syarah Tijanud Darari, selesai ditulis pada 7 Rabiulawal 1297 Hijrah/1879 Masehi. Cetakan pertama oleh Mathba'ah `Abdul Hamid Ahmad Hanafi, Mesir, 1369 Masehi.
9. Syarah Mishbahu Zhulmi `alan Nahjil Atammi, selesai ditulis pada Jamadilawal 1305 Hijrah/1887 Masehi. Cetakan pertama oleh Mathba'ah al-Miriyah al-Kainah, Makkah, 1314 Hijrah atas biaya saudara kandung pengarang, iaitu Syeikh Abdullah al-Bantani.
10. Nashaihul `Ibad, selesai 21 Safar 1311 Hijrah/1893 Masehi. Cetakan kedua oleh Mathba'ah al-Miriyah al-Kainah, Makkah, 1323 Hijrah. Kitab ini merupakan syarah atas karya Ibn Hajar al-‘Asqalani, an-Nabahah ‘ala Isti’dad. Kitab ini memusatkan pembahasan atas adab berperilaku dan seiring dijadikan karya pengantar mengenal akhlak bagi santri yang lebih muda.
11. Al-Futuhatul Madaniyah fisy Syu'bil Imaniyah, tanpa tarikh. Dicetak di bahagian tepi kitab nombor 10, oleh Mathba'ah al-Miriyah al-Kainah, Makkah, 1323 Hijrah.
12. Hilyatus Shibyan Syarhu Fathir Rahman fi Tajwidil Quran, tanpa tarikh. Dicetak oleh Mathba'ah al-Miriyah, Makkah, 1332 Hijrah.
13. Qatrul Ghaits fi Syarhi Masaili Abil Laits, tanpa tarikh. Dicetak oleh Mathba'ah al-Miriyah, Makkah, 1321 Hijrah.
14. Mirqatu Su'udi Tashdiq Syarhu Sulamit Taufiq, tanpa tarikh. Cetakan pertama oleh Mathba'ah al-Miriyah, Makkah 1304 Hijrah.
15. Ats-Tsimarul Yani'ah fir Riyadhil Badi'ah, tanpa tarikh. Cetakan pertama oleh Mathba'ah al-Bahiyah, Mesir, Syaaban 1299 Hijrah. Dicetak juga oleh Mathba'ah Mustafa al-Baby al-Halaby, Mesir, 1342 Hijrah.
16. Tanqihul Qaulil Hatsits fi Syarhi Lubabil Hadits, tanpa tarikh. Dicetak oleh Mathba'ah Dar Ihya' al-Kutub al-'Arabiyah, Mesir, tanpa tarikh.
17.Bahjatul Wasail bi Syarhi Masail, tanpa tarikh. Dicetak oleh Mathba'ah al-Haramain, Singapura-Jeddah, tanpa tarikh.
18. Fathul Mujib Syarhu Manasik al- 'Allamah al-Khatib, tanpa tarikh. Dicetak oleh Mathba'ah at-Taraqqil Majidiyah, Makkah, 1328 Hijrah.
19. Nihayatuz Zain Irsyadil Mubtadi-in, tanpa tarikh. Diterbitkan oleh Syarikat al-Ma'arif, Bandung, Indonesia, tanpa tarikh. Kitab ini merupakan syarah atas kitab Qurrat al-‘Ain, yang ditulis oleh ulama India Selatan abad ke-16, Zain ad-Din al-Malibari (w. 975 M). Tokoh ini adalah pengarang kepada kitab fiqh terkenal iaitu Fathul Mu’in.
20. Al-Fushushul Yaqutiyah `alar Raudhatil Bahiyah fi Abwabit Tashrifiyah, tanpa tarikh. Dicetak oleh Mathba'ah al-Bahiyah, Mesir, awal Syaaban 1299 Hijrah.
22. Nur Azh-Zhalam, syarah atas kitab ‘Aqidah al-Awwam yang ditulis oleh Ahmad al-Marzuqi al-Maliki al-Makki.
23. ‘Uqd al-Lujain fi Huquqf az-Zaujain, isi kandungannya adalah tentang hak dan kewajipan isteri. Kitab ini menjadi teks wajib bagi santri puteri di kebanyakan pesantren. Dua terjemahan dan syarahnya dalam bahasa Jawa berjudul Hidayah al-‘Arisin yang disusun oleh Abu Muhammad Hasanuddin dari Pekalongan dan Su’ud al-Kaumain oleh Sibt al-Utsmani Ahdari al-Jangalani al-Qudusi.
24. Salalim al-Fudhala’, teks pelajaran tasawuf atas syarah kepada kitab Hidayah al-Adzkiya’ (Ila Thariq al-Auliya’) karya Zain ad-Din al-Malibari yang ditulis dalam untaian sajak pada 914 H/ 1508-09 M. Kitab Salalim ini dicetak di tepi Kifayah al-Ashfiya’ karya Sayyid Bakri bin M. Syaththa’ ad-Dimyati.
25. Kasyifah as-Saja’, syarah atas dua karya lain yang juga penting dalam ilmu fiqh. Dua karya itu ialah Sullamu at-Taufiq yang ditulis oleh ‘Abdullah bin Husain bin Thahir Ba’lawi (wafat 1272 H/ 1855 M) dan Safinah an-Najah yang ditulis oleh Salim bin Abdullah bin Samir, ulama Hadrami yang tinggal di Batavia (kini dikenali sebagai Jakarta) pada pertengahan abad ke-19.
25. ar-Riyadh al Badi’ah fi Ushul ad-Din wa Ba’dh Furu’ asy-Syari’ah, kitab ini membahas butir pilihan ajaran dan kewajiban agama.
26. Sullam al-Munajat, syarah atas kitab pedoman ibadah Safinah ash-Shalah karangan Abdullah bin ‘Umar al-Hadrami
27. Tausyih Ibn Qasim, komentar atas kitab Fath al-Qarib
28. Minhaj at-Thalibin, komentar atas karya Khatib Syarbini, Mughni al-Muhtaj
Nama lengkapnya ialah Abu Abd al-Mu’ti Muhammad Nawawi ibn Umar al- Tanara al-Jawi al-Bantani. Ia lebih dikenali dengan sebutan Muhammad Nawawi al-Jawi al-Bantani. Beliau dilahirkan di Kampung Tanara, Serang, Banten pada tahun 1815 M/1230 H. Pada tanggal 25 Syawal 1314 H/1897 M, Syeikh Nawawi menghembuskan nafasnya yang terakhir dalam usia 84 tahun. Beliau dimakamkan di Ma’la dekat makam Siti Khadijah, Ummul Mukminin isteri Nabi saw. Sebagai tokoh kebanggaan umat Islam di Jawa khususnya di Banten, umat Islam di desa Tanara, Tirtayasa Banten sentiasa mengadakan hari hol untuk memperingati jejak peninggalannya setiap tahun pada hari Jum’at terakhir bulan Syawwal. Apabila ditelusuri silsilahnya, dapatlah diketahui bahawa Syeikh Nawawi bersusur-galur dari keturunan kesultanan yang ke-12 Maulana Syarif Hidayatullah (Sunan Gunung Jati, Cirebon), iaitu keturunan dari putera Maulana Hasanuddin (Sultan Banten I) yang bemama Sunyararas (Tajul ‘Arsy). Nasabnya bersambung dengan Nabi Muhammad saw melalui Imam Ja’far As- Shodiq, Imam Muhammad al Baqir, Imam Ali Zainal Abidin, Sayyidina Husein, Fatimah al-Zahra.[3]
Pada usia 15 tahun, beliau berkesempatan pergi ke Makkah menunaikan ibadah haji. Setibanya di sana langsung ia memanfaatkan tempoh waktu yang ada untuk belajar ilmu kalam, bahasa dan sastera Arab, ilmu hadith, tafsir dan ilmu fiqh. Setelah tiga tahun belajar di Makkah beliau kembali ke kampung halamanya sekitar tahun 1833 M lalu membantu ayahandanya, Syeikh Umar mengajar para santri. Selang beberapa lama beliau memutuskan untuk berangkat lagi ke Makkah dan kali ini beliau memasang niat untuk terus menetap di sana. Di Makkah, beliau menadah kitab kepada ulama-ulama yang sangat masyhur pada waktu itu seperti Syeikh Ahmad Khatib Sambas (Pelopor Tariqat Qadiriyah-Naqsyabandiyah di Indonesia), Syeikh Abdul Gani Duma, ulama yang berasal dari Indonesia dan bermukim di sana, Sayid Ahmad Dimyati dan Ahmad Zaini Dahlan yang keduanya berada di Makkah. Manakala di Madinah pula, beliau belajar dengan Muhammad Khatib al-Hanbali. Diriwayatkan beliau pernah melanjutkan pelajaran ke Mesir dan Syam (Syria). Guru utamanya dikatakan berasal dari Mesir iaitu Syeikh Yusuf Sumbulawini dan Syeikh Ahmad Nahrawi. Lebih kurang 30 tahun beliau menimba ilmu sehinggalah pada tahun 1860 M, Syeikh Nawawi mula mengajar di lingkungan Masjidil Haram. Syarahannya sentiasa mendapat sambutan menggalakkan sehingga diakui sebagai salah seorang ulama besar di Makkah. Pada tahun 1870 M, beliau semakin sibuk kerana selain mengajar, beliau juga turut menulis kitab. Beliau mula menulis apabila timbul desakan dari sahabat-sahabatnya yang memintanya menulis beberapa kitab. Kebanyakan permintaan itu datang dari sahabatnya yang berasal dari Jawi, dengan tujuan membantu masyarakat di Jawi menelaah isi kandungan kitab yang asalnya sangat sulit untuk difahami. Sebab itulah sebahagian besar kitab-kitab yang ditulisnya adalah kitab-kitab komentar (Syarh) dari karya-karya ulama yang sangat masyhur sebelumnya Kerana ketinggian ilmunya, beliau turut digelar A ‘yan ‘Ulama’ al-Qarn aI-Ra M’ ‘Asyar Li al-Hijrah, AI-Imam al-Mul1aqqiq wa al-Fahhamah al-Mudaqqiq, dan Sayyid ‘Ulama al-Hijaz.[4]
Sungguhpun Syeikh Nawawi ats-Tsani al-Bantani diakui alim dalam semua bidang ilmu keislaman, namun dalam dunia at-thariqah ash-shufiyah, gurunya Syeikh Ahmad Khathib Sambas tidak melantik beliau sebagai seorang mursyid Tariqat Qadiriyah-Naqsyabandiyah, tetapi yang dilantik ialah Syeikh Abdul Karim al-Bantani, iaitu ayah saudara kepada Syeikh Nawawi al-Bantani, yang sama-sama menerima thariqat itu kepada Syeikh Ahmad Khathib Sambas.[5] Apakah sebabnya terjadi demikian hanya diketahui oleh Syeikh Ahmad Khathib Sambas dan Syeikh Nawawi al-Bantani.[6] Syeikh Nawawi al-Bantani mematuhi peraturan yang diberikan itu, sehingga beliau tidak pernah mentawajuh/membai'ah seseorang muridnya walaupun memang ramai murid beliau yang menjadi ulama besar yang berminat dalam bidang keshufian.
Diriwayatkan bahawa setiap kali beliau mengajar di Masjidil Haram sentiasa dikelilingi oleh pelajar yang tidak kurang daripada dua ratus orang. Kerana sangat terkenalnya beliau pernah diundang ke Universiti al-Azhar, Mesir untuk memberi ceramah atau fatwa-fatwa pada beberapa perkara yang tertentu.
Belum jelas tahun berapa beliau diundang oleh ahli akademik di Universiti al-Azhar itu, namun difahamkan bahawa beliau sempat bertemu dengan seorang ulama terkenal di al-Azhar (ketika itu sebagai Syeikhul Azhar), iaitu Syeikh Ibrahim al-Baijuri (wafat 1860 Masehi) yang sangat tua dan lumpuh kerana tuanya. Kemungkinan Syeikh Ibrahim al-Baijuri, Syeikhul Azhar yang terkenal itu termasuk salah seorang di antara guru kepada Syeikh Nawawi al-Bantani.
Diriwayatkan bahawa Syeikh Nawawi al-Bantani mengajar di Masjidil Haram menggunakan bahasa Jawa dan Sunda ketika memberi keterangan terjemahan kitab-kitab bahasa Arab. Barangkali ulama Banten yang terkenal itu kurang menguasai bahasa Melayu yang lebih umum dan luas digunakan pada zaman itu.[7] Oleh sebab kurang menguasai bahasa Melayu, maka tidak berapa ramai muridnya yang berasal dari luar pulau Jawa (seperti Sumatera dan Semenanjung Tanah Melayu dan Patani).[8] Walaubagaimanapaun, ulama besar asal Patani seperti Tok Kelaba al-Fathani ada menyebut bahawa beliau menerima satu amalan wirid daripada Syeikh Abdul Qadir bin Mustafa al-Fathani, dan Syeikh Abdul Qadir itu menerimanya daripada Syeikh Nawawi al-Bantani.[9] Syeikh Abdul Qadir al-Fathani (Tok Bendang Daya II) sebenarnya bukan peringkat murid kepada Syeikh Nawawi al-Bantani tetapi adalah peringkat sahabatnya.[10] Syeikh Nawawi al-Bantani (1230 Hijrah/1814 Masehi) lebih tua sekitar empat tahun saja daripada Syeikh Abdul Qadir al-Fathani (Tok Bendang Daya II, 1234 Hijrah/1817 Masehi).[11] Adapun murid Syeikh Nawawi al-Bantani di pulau Jawa yang menjadi ulama yang terkenal sangat ramai, di antara mereka ialah, Kiyai Haji Hasyim Asy'ari, Pengasas Pondok Pesantren Tebuireng, Jawa Timur, bahkan beliau ini dianggap sebagai bapa ulama Jawa dan termasuk pengasas Nahdhatul Ulama.[12] Dikatakan bahawa dalam setiap pengajian yang membabitkan kitab-kitab karya gurunya ini, Kiyai Haji Hasyim Asy’ari pasti akan menyelitkan kisah-kisah pengalamannya bersama Syeikh Nawawi sehingga adakalanya beliau menitiskan air mata disebabkan kecintaan beliau yang sangat mendalam terhadap gurunya itu. Kiyai Haji Hasyim Asy’ari turut menjadikan kitab tafsir karya gurunya itu yang dikenali sebagai Marah Labid sebagai teks utama pengajian tafsir untuk para santrinya.[13]
Murid Syeikh Nawawi al-Bantani yang lain yang tidak kurang terkenalnya ialah seperti Kiyai Haji Raden Asnawi di Kudus, Jawa Tengah, Kiyai Haji Tubagus Muhammad Asnawi di Caringin, Purwokerto, Jawa Barat, Syeikh Muhammad Zainuddin bin Badawi as-Sumbawi, Syeikh Abdus Satar bin Abdul Wahhab as-Shidqi al-Makki dan Sayid Ali bin Ali al-Habsyi al-Madani.
Salah seorang cucunya, yang juga mendapat pendidikan sepenuhnya daripada beliau ialah Syeikh Abdul Haq bin Abdul Hannan al-Jawi al-Bantani (1285 Hijrah/1868 Masehi - 1324 Hijrah/1906 Masehi).[14] Pada halaman pertama Al-Aqwalul Mulhaqat, Syeikh Abdul Haq al-Bantani menyebut bahawa Syeikh Nawawi al-Bantani adalah orang tuanya (Syeikhnya), orang yang memberi petunjuk dan pembimbingnya.[15] Pada bahagian kulit kitab pula beliau menulis bahawa beliau adalah `sibthun' (cucu) Syeikh Nawawi ats-Tsani. [16] Selain orang-orang yang tersebut di atas, sangat ramai murid Syeikh Nawawi al-Bantani yang memimpin secara langsung barisan jihad di Celegon melawan penjajahan Belanda pada tahun 1888 Masehi. Di antara mereka yang dianggap sebagai pemimpin pemberontak Celegon ialah: Haji Wasit, Haji Abdur Rahman, Haji Haris, Haji Arsyad Thawil, Haji Arsyad Qasir, Haji Aqib dan Tubagus Haji Ismail. Semua mereka adalah murid Syeikh Nawawi al-Bantani yang dikaderkan di Makkah.[17]
Karya-karya
Kesemua karyanya ditulis dalam bahasa Arab. Beliau menulis kitab dalam hampir setiap disiplin ilmu yang dipelajari di pesantren. Tidak kurang dari 22 karyanya masih beredar di pasaran manakala sejumlah 11 kitabnya menjadi teks utama pengajian di pesantren. Kitab-kitabnya dikatakan mencecah hampir 200 buah semuanya namun yang dapat dikesan adalah seperti yang disenaraikan dibawah;
1. Targhibul Musytaqin, selesai ditulis pada Jumaat, 13 Jamadilakhir 1284 Hijrah/1867 Masehi. Cetakan awal Mathba'ah al-Miriyah al-Kainah, Makkah, 1311 Hijrah.
2. Fathus Shamadil `Alim, selesai ditulis pada awal Jamadilawal 1286 Hijrah/1869 Masehi. Dicetak oleh Mathba'ah Daril Kutubil Arabiyah al-Kubra, Mesir 1328 Hijrah.
3. Syarah Miraqil `Ubudiyah, selesai ditulis pada 13 Zulkaedah 1289 Hijrah/1872 Masehi. Cetakan pertama Mathba'ah al-Azhariyah al-Mashriyah, Mesir 1308 Hijrah. Merupakan syarah atas kitab Bidayah al-Hidayah karya Abu Hamid al-Ghazali
4. Madarijus Su'ud ila Iktisa'il Burud, penulisan bermula pada 18 Rabiulawal 1293 Hijrah/1876 Masehi. Dicetak oleh Mathba'ah Mustafa al-Baby al-Halaby, Mesir, akhir Zulkaedah 1327 Hijrah. Kitab ini merupakan adaptasi kitab karya Ja’far bin Hasan al-Barzanji tentang Maulid an-Nabi (‘Iqd al-Jawahir).
5. Hidayatul Azkiya' ila Thariqil Auliya', penulisan bermula pada 22 Rabiulakhir 1293 Hijrah/1876 Masehi, selesai 13 Jamadilakhir 1293 Hijrah/1876 Masehi. Diterbitkan oleh Mathba'ah Ahmad bin Sa'ad bin Nabhan, Surabaya, tanpa menyebut tahun penerbitan.
6. Fathul Majid fi Syarhi Durril Farid, selesai ditulis pada 7 Ramadan 1294 Hijrah/1877 Masehi. Cetakan pertama oleh Mathba'ah al-Miriyah al-Kainah, Makkah, 1304 Hijrah.
7. Bughyatul `Awam fi Syarhi Maulidi Saiyidil Anam, selesai ditulis pada 17 Safar 1294 Hijrah/1877 Masehi. Dicetak oleh Mathba'ah al-Jadidah al-'Amirah, Mesir, 1297 Hijrah.
8. Syarah Tijanud Darari, selesai ditulis pada 7 Rabiulawal 1297 Hijrah/1879 Masehi. Cetakan pertama oleh Mathba'ah `Abdul Hamid Ahmad Hanafi, Mesir, 1369 Masehi.
9. Syarah Mishbahu Zhulmi `alan Nahjil Atammi, selesai ditulis pada Jamadilawal 1305 Hijrah/1887 Masehi. Cetakan pertama oleh Mathba'ah al-Miriyah al-Kainah, Makkah, 1314 Hijrah atas biaya saudara kandung pengarang, iaitu Syeikh Abdullah al-Bantani.
10. Nashaihul `Ibad, selesai 21 Safar 1311 Hijrah/1893 Masehi. Cetakan kedua oleh Mathba'ah al-Miriyah al-Kainah, Makkah, 1323 Hijrah. Kitab ini merupakan syarah atas karya Ibn Hajar al-‘Asqalani, an-Nabahah ‘ala Isti’dad. Kitab ini memusatkan pembahasan atas adab berperilaku dan seiring dijadikan karya pengantar mengenal akhlak bagi santri yang lebih muda.
11. Al-Futuhatul Madaniyah fisy Syu'bil Imaniyah, tanpa tarikh. Dicetak di bahagian tepi kitab nombor 10, oleh Mathba'ah al-Miriyah al-Kainah, Makkah, 1323 Hijrah.
12. Hilyatus Shibyan Syarhu Fathir Rahman fi Tajwidil Quran, tanpa tarikh. Dicetak oleh Mathba'ah al-Miriyah, Makkah, 1332 Hijrah.
13. Qatrul Ghaits fi Syarhi Masaili Abil Laits, tanpa tarikh. Dicetak oleh Mathba'ah al-Miriyah, Makkah, 1321 Hijrah.
14. Mirqatu Su'udi Tashdiq Syarhu Sulamit Taufiq, tanpa tarikh. Cetakan pertama oleh Mathba'ah al-Miriyah, Makkah 1304 Hijrah.
15. Ats-Tsimarul Yani'ah fir Riyadhil Badi'ah, tanpa tarikh. Cetakan pertama oleh Mathba'ah al-Bahiyah, Mesir, Syaaban 1299 Hijrah. Dicetak juga oleh Mathba'ah Mustafa al-Baby al-Halaby, Mesir, 1342 Hijrah.
16. Tanqihul Qaulil Hatsits fi Syarhi Lubabil Hadits, tanpa tarikh. Dicetak oleh Mathba'ah Dar Ihya' al-Kutub al-'Arabiyah, Mesir, tanpa tarikh.
17.Bahjatul Wasail bi Syarhi Masail, tanpa tarikh. Dicetak oleh Mathba'ah al-Haramain, Singapura-Jeddah, tanpa tarikh.
18. Fathul Mujib Syarhu Manasik al- 'Allamah al-Khatib, tanpa tarikh. Dicetak oleh Mathba'ah at-Taraqqil Majidiyah, Makkah, 1328 Hijrah.
19. Nihayatuz Zain Irsyadil Mubtadi-in, tanpa tarikh. Diterbitkan oleh Syarikat al-Ma'arif, Bandung, Indonesia, tanpa tarikh. Kitab ini merupakan syarah atas kitab Qurrat al-‘Ain, yang ditulis oleh ulama India Selatan abad ke-16, Zain ad-Din al-Malibari (w. 975 M). Tokoh ini adalah pengarang kepada kitab fiqh terkenal iaitu Fathul Mu’in.
20. Al-Fushushul Yaqutiyah `alar Raudhatil Bahiyah fi Abwabit Tashrifiyah, tanpa tarikh. Dicetak oleh Mathba'ah al-Bahiyah, Mesir, awal Syaaban 1299 Hijrah.
22. Nur Azh-Zhalam, syarah atas kitab ‘Aqidah al-Awwam yang ditulis oleh Ahmad al-Marzuqi al-Maliki al-Makki.
23. ‘Uqd al-Lujain fi Huquqf az-Zaujain, isi kandungannya adalah tentang hak dan kewajipan isteri. Kitab ini menjadi teks wajib bagi santri puteri di kebanyakan pesantren. Dua terjemahan dan syarahnya dalam bahasa Jawa berjudul Hidayah al-‘Arisin yang disusun oleh Abu Muhammad Hasanuddin dari Pekalongan dan Su’ud al-Kaumain oleh Sibt al-Utsmani Ahdari al-Jangalani al-Qudusi.
24. Salalim al-Fudhala’, teks pelajaran tasawuf atas syarah kepada kitab Hidayah al-Adzkiya’ (Ila Thariq al-Auliya’) karya Zain ad-Din al-Malibari yang ditulis dalam untaian sajak pada 914 H/ 1508-09 M. Kitab Salalim ini dicetak di tepi Kifayah al-Ashfiya’ karya Sayyid Bakri bin M. Syaththa’ ad-Dimyati.
25. Kasyifah as-Saja’, syarah atas dua karya lain yang juga penting dalam ilmu fiqh. Dua karya itu ialah Sullamu at-Taufiq yang ditulis oleh ‘Abdullah bin Husain bin Thahir Ba’lawi (wafat 1272 H/ 1855 M) dan Safinah an-Najah yang ditulis oleh Salim bin Abdullah bin Samir, ulama Hadrami yang tinggal di Batavia (kini dikenali sebagai Jakarta) pada pertengahan abad ke-19.
25. ar-Riyadh al Badi’ah fi Ushul ad-Din wa Ba’dh Furu’ asy-Syari’ah, kitab ini membahas butir pilihan ajaran dan kewajiban agama.
26. Sullam al-Munajat, syarah atas kitab pedoman ibadah Safinah ash-Shalah karangan Abdullah bin ‘Umar al-Hadrami
27. Tausyih Ibn Qasim, komentar atas kitab Fath al-Qarib
28. Minhaj at-Thalibin, komentar atas karya Khatib Syarbini, Mughni al-Muhtaj
[1] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2005. Syeikh Nawawi al-Bantani - Digelar Imam Nawawi kedua. Utusan Malaysia. Terbit pada 7 Februari 2005. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2005&dt=0207&pub=Utusan_Malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm.
[2] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2005. Syeikh Nawawi al-Bantani - Digelar Imam Nawawi kedua. Utusan Malaysia. Terbit pada 7 Februari 2005. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2005&dt=0207&pub=Utusan_Malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm.
[3] Rujuk http://rohimuddin.com/?pilih=news&mod=yes&aksi=lihat&id=14. Dicapai pada 14 Ogos 2009
[4] Rujuk http://rohimuddin.com/?pilih=news&mod=yes&aksi=lihat&id=14. Dicapai pada 14 Ogos 2009
[5] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2005. Syeikh Nawawi al-Bantani - Digelar Imam Nawawi kedua. Utusan Malaysia. Terbit pada 7 Februari 2005. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2005&dt=0207&pub=Utusan_Malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm.
[6] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2005. Syeikh Nawawi al-Bantani - Digelar Imam Nawawi kedua. Utusan Malaysia. Terbit pada 7 Februari 2005. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2005&dt=0207&pub=Utusan_Malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm.
[7] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2005. Syeikh Nawawi al-Bantani - Digelar Imam Nawawi kedua. Utusan Malaysia. Terbit pada 7 Februari 2005. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2005&dt=0207&pub=Utusan_Malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm.
[8] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2005. Syeikh Nawawi al-Bantani - Digelar Imam Nawawi kedua. Utusan Malaysia. Terbit pada 7 Februari 2005. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2005&dt=0207&pub=Utusan_Malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm.
[9] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2005. Syeikh Nawawi al-Bantani - Digelar Imam Nawawi kedua. Utusan Malaysia. Terbit pada 7 Februari 2005. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2005&dt=0207&pub=Utusan_Malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm.
[10] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2005. Syeikh Nawawi al-Bantani - Digelar Imam Nawawi kedua. Utusan Malaysia. Terbit pada 7 Februari 2005. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2005&dt=0207&pub=Utusan_Malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm.
[11] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2005. Syeikh Nawawi al-Bantani - Digelar Imam Nawawi kedua. Utusan Malaysia. Terbit pada 7 Februari 2005. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2005&dt=0207&pub=Utusan_Malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm.
[12] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2005. Syeikh Nawawi al-Bantani - Digelar Imam Nawawi kedua. Utusan Malaysia. Terbit pada 7 Februari 2005. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2005&dt=0207&pub=Utusan_Malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm.
[13] Rujuk http://rohimuddin.com/?pilih=news&mod=yes&aksi=lihat&id=14. Dicapai pada 14 Ogos 2009
[14] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2005. Syeikh Nawawi al-Bantani - Digelar Imam Nawawi kedua. Utusan Malaysia. Terbit pada 7 Februari 2005. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2005&dt=0207&pub=Utusan_Malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm.
[15] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2005. Syeikh Nawawi al-Bantani - Digelar Imam Nawawi kedua. Utusan Malaysia. Terbit pada 7 Februari 2005. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2005&dt=0207&pub=Utusan_Malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm.
[16] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2005. Syeikh Nawawi al-Bantani - Digelar Imam Nawawi kedua. Utusan Malaysia. Terbit pada 7 Februari 2005. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2005&dt=0207&pub=Utusan_Malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm.
[17] Wan Mohd Saghir Abdullah. 2005. Syeikh Nawawi al-Bantani - Digelar Imam Nawawi kedua. Utusan Malaysia. Terbit pada 7 Februari 2005. Boleh dirujuk di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2005&dt=0207&pub=Utusan_Malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm.
موهون دکوڠسي، توان.
ReplyDelete