Habib Hassan al-Attas Ulama Pahang dan Johor

Habib Hassan al-Attas

Nama penuh beliau ialah Saiyid Hassan bin Ahmad bin Zain Al Attas. Nasab beliau adalah bersambung sehingga kepada Rasulullah SAW. Sejarah kedatangan keluarganya bermula awal abad ke-18 apabila datuknya, Habib Zain al-Attas berhijrah ke Singapura. Kemudian beliau berpindah ke negeri Pahang untuk mencari kehidupan yang selesa. Hal ini demikian kerana pada waktu itu negeri Pahang mempunyai hasil mahsul yang makmur.[1] Habib Zain al-Attas kemudiannya bersahabat baik dengan keluarga Diraja Pahang. Beliau banyak membuat kebajikan kepada rakyat dan masyarakat disana. Pada tahun 1832, Habib Hassan dilahirkan di Kampung Maulana di sebuah rumah berhampiran dengan Istana Tun Ali (Pahang). Ketika hidupnya beliau dikenali sebagai seorang ulama, pendakwah dan juga ahli perniagaan yang telah banyak menabur jasa. Sebagai seorang ahli perniagaan, Habib Hassan membeli dan menjual bijih timah dan emas. Ini adalah kerana pada masa itu, negeri Pahang kaya dengan hasil bijih timah dan emas. Hasil galian itu didapati di Lembah Sungai Kuantan dan di beberapa tempat di daerah Lipis. Antaranya terdapat di Penjom, Tanum, Telum, Raub, Yong, Sampan, Cheka, Selinsing, dan banyak lagi. Dalam masa yang sama beliau juga membawa masuk pekerja-pekerja dari Singapura untuk mengusahakan lombong tersebut. Kebanyakan pekerja yang dikendalikan oleh Habib Hassan terdiri daripada orang-orang Cina. Pengusaha lombong di situ mendapatkan pekerja tersebut daripada Habib Hassan dengan perkiraan kadar yang munasabah. Oleh hal yang demikian Habib Hassan sentiasa dihormati oleh orang-orang Cina khususnya yang datang mencari nafkah di Pahang. Dalam kalangan mereka bukan sahaja menjadi pekerja lombong malah ada yang menjadi tauke. Pengaruh Habib Hassan di kalangan orang-orang Cina ini memudahkan beliau menyelesaikan masalah yang timbul. Pada tahun 1921 beliau telah membiayai sebuah sekolah pondok yang telah diasaskan oleh seorang lagi ulama besar Pahang iaitu Tuan Guru Haji Utsman bin Senik.[2] Sistem pengajian sekolah ini berubah dari pondok kepada madrasah. Sekolah ini lalu diberi nama Madrasatul ´Arabiah al-Attas di Kampung Ketapang, Pekan. Mata pelajaran yang diajar di sekolah ini ialah bahasa Arab, Ilmu Hisab, Tawarikh (sejarah), Ilmu Alam (geografi) di samping pengetahuan agama Islam yang menjadi asas pengajian. Sekolah ini mendapat sambutan semua golongan masyarakat termasuk golongan istana. Sekolah ini kekal hingga sekarang dan kini ditadbirkan oleh Kerajaan Negeri Pahang semenjak dari tahun 1966. Habib Hassan juga sering ke negeri Johor. Dinegeri itu, beliau menubuhkan satu lagi madrasah yang juga di beri nama Madrasah al-Attas yang diasasnya pada tahun 1913.[3] Beliau bukan sahaja berbaik-baik dengan masyarakat tetapi juga bergaul baik dengan Raja-Raja Melayu samada ketika di Negeri Pahang mahupun di Negeri Johor. Di Johor beliau bersahabat baik dengan Sultan Johor iaitu Sultan Abu Bakar sehingga beliau dipelawa oleh sultan supaya menetap terus di Johor. Di Johor beliau tinggal di Kampung Habib Hassan (sekarang dikenali sebagai Kampung Wadi Hassan). Habib Hassan dikatakan ada menubuhkan sebuah syarikat percetakan yang dikenali dengan nama Mutaaba’ah al-Attas (Al-Attas Press). Menerusi syarikat ini, Habib Hasan telah mencetak Ratib al-Attas yang merupakan himpunan zikir, ayat-ayat al-Quran dan doa yang disusun oleh al-Habib Umar bin Abdul Rahman al-Attas yang sangat terkenal dengan pelbagai fadhilat dan hikmah kepada si pengamalnya. Syarikat percetakan ini bergiat di Johor pada kira-kira tahun 1927. Di atas segala jasa dan pengorbanan beliau di negeri itu maka beliau telah dianugerahkan pangkat Darjah Kerabat (DK) Johor oleh Sultan Abu Bakar pada tahun 1932. Habib Hassan akhirnya menghembuskan nafasnya yang terakhir pada 1932 di rumahnya di Kampung Wadi Hassan, Johor Bahru Johor.

Habib Hassan al-Attas dalam kenangan

Nota kaki

[1] Rujuk www.yadim.com.my/Ulama/UlamaFull.asp?Id=146. Dicapai pada 28 Jun 2009
[2]Nama lengkapnya ialah Tuan Guru Haji Utsman bin Haji Senik bin Haji Ibrahim bin Haji Salim. Beliau lahir sekitar tahun 1810-an dan meninggal dunia pada 12 Ramadan 1336 Hijrah bersamaan dengan 21 Jun 1918 Masihi dalam usia hampir 100 tahun. Sultan Pahang ketika itu, Sultan Ahmad berkenan melantik beliau sebagai Mufti Kerajaan Pahang Darul Makmur. Beliau menjadi orang terkemuka di Kerajaan Pahang, mengajar kaum keluarga Diraja Pahang di istana, selain mengajar orang awam. Beliau menjadi Mufti Pahang selama 20 tahun hingga meninggal dunia dalam tahun 1918 Masihi. Diriwayatkan bahawa Tuan Guru Haji Utsman menjadi mufti dalam tiga pemerintahan Sultan Pahang iaitu Sultan Ahmad, Sultan Mahmud dan Sultan Abdullah. Beliau menimba ilmu dari Syeikh Abdul Qadir (Tok Bendang Daya II) bin Syeikh Haji Wan Mustafa al-Fathani dimana beliau mempelajari ilmu Arabiyah seumpama nahwu, sharaf dan lain-lain, asas tauhid, fikah dan tasawuf. Beliau turut mendalami ilmu hikmat yang dibangsakan kepada Imam al-Buni seperti tersebut dalam Syamsul Ma'arif al-Kubra, Mujarrabat dan lain-lain. Ilmu hikmat itulah yang telah dipergunakan oleh Tuan Guru Haji Utsman Pahang sewaktu beliau meneroka hutan untuk dijadikan penempatan. Kampung yang dibuka itulah yang dikenali dengan nama Kampung Ketapang yang terletak di Pekan, Pahang. Menurut ceritanya, ketika membuka hutan tersebut binatang buas memang tunduk kepada beliau. Sewaktu di Pulau Tawar sekembalinya dari Makkah, beliau tidak memperlihatkan dirinya sebagai seorang ulama kerana beliau bergaul dengan orang-orang kebanyakan. Pada peringkat awal dakwahnya, beliau hanya memperlihatkan kebolehan dalam bidang ilmu hikmat. Pada suatu ketika Tuan Guru Haji Utsman pernah mengeluarkan sebuah kapal yang telah karam. Pada kesempatan lain beliau pernah didatangi buaya ganas yang telah memakan manusia sehingga buaya tersebut dapat dibunuhnya. Pada kali yang lain pula beliau pernah menangkap harimau buas yang selalu mengancam ketenteraman manusia dan binatang ternakan. Melihat hal-hal pelik yang mencarik adat itulah maka pahlawan Melayu yang sangat terkenal satu masa dahulu, Mat Kilau sejak kecil diserahkan oleh kedua-dua orang tuanya kepada Tuan Guru Haji Utsman untuk diajar berbagai-bagai ilmu fardu ain. Umur Mat Kilau sebaya dengan anak sulungnya, Haji Juned. Tuan Guru Haji Utsman juga dikatakan belajar secara langsung dari Syeikh Haji Wan Mustafa al-Fathani, pengasas Pondok Bendang Daya yang juga merupakan hulubalang Patani yang sangat handal yang ikut berjuang bersama Syeikh Abdus Shamad al-Falimbani dalam satu peperangan besar ketika Kedah dan Patani melawan Siam. Ketika melanjutkan pelajaran di Makkah, beliau menimba ilmu dari Syeikh Abdul Qadir bin Abdur Rahman al-Fathani, guru thala'ah kitabnya di bawah bimbingan Syeikh Muhammad bin Ismail al-Fathani dan Syeikh Wan Ali bin Abdur Rahman al-Kalantani. Dengan Syeikh Ahmad al-Fathani walaupun jauh lebih muda daripadanya, Tuan Guru Haji Utsman mendalami nahwu dengan menggunakan kitab Tashil Nailil Amani kepada pengarangnya, iaitu ulama Patani tersebut. Kitab Tashil Nailil Amani itulah yang beliau ajar hinggalah beliau menjadi Mufti di Pahang. Karya tulis Tuan Guru Haji Utsman bin Haji Senik setakat yang diketahui hanya dua buah, iaitu Majliatul Mushalli yang pernah dicetak dengan huruf batu di Singapura dan Kitab Perubatan. Kesan peninggalan hasil ubatan beliau yang terkenal ialah ubat makjun yang dikenali dengan nama Makjun Telor. Kini pembuatan makjun itu diusahakan oleh anak cucunya. Rujuk tulisan almarhum Ustaz Haji Wan Mohd Saghir Abdullah di http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2004&dt=0621&pub=utusan_malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm&arc=hive. Dicapai pada 28 Jun 2009.
[3] Madrasah ini kekal sehingga kini dan ditadbir oleh pewaris-pewaris beliau. Madrasah Al Attas Johor yang terletak di atas bukit Timbalan, Johor Baharu ini dimulakan sesi pembelajarannya dengan bermula 80 orang pelajar. Mudirnya yang pertama adalah Tuan Hj Ahmad Gusti dibantu oleh YM Tuan Syed Alwi bin Ahmad Al Attas dan Tuan Syeikh Arafat Mansor dari Kaherah Mesir. Pertambahan muridnya menyebabkan Habib Hassan terpaksa memindahkan Madrasah Al Attas ke tempah yang baru. Tapak baru madrasah ini juga di atas sebuah bukit, iaitu Bukit Seri Kopi berhampiran dengan Sekolah Melayu Air Molek, Johor Baharu. Kemudiannya, buat kali yang ketiga Madrasah Al Attas terpaksa dipindahkan lagi, kali ini pula dibangunan sementara yang lebih besar sesuai untuk menampung pertambahan pelajar-pelajarnya. Bangunan sementara ini terletak bersebelahan dengan Sekolah Perempuan Sultan Ibrahim atau ringkasnya SIGS yang ada pada hari ini. Pada tahun 1925, jumlah pelajarnya meningkat kepada 300 orang. Dan untuk perpindahan kali yang keempat, ia telah dipindahkan berdekatan dengan rumah Habib Hassan sendiri iaitu di kampung Habib Hassan yang kini dikenali sebagai kampung Wadi Hassan. Habib Hassan akan solat berjemaah bersama-sama dengan pelajar-pelajar Madrasah Al Attas di sebuah masjid yang didirikan di kampung tersebut. Sebelum beliau menghembuskan nafasnya yang terakhir, beliau telah membeli sebidang tanah seluas 10 ekar. Di atas bukit Sekolah Arab inilah seterusnya Madrasah Al Attas dibangunkan dengan kemudahan sekolah, asrama, rumah guru-guru, rumah pekerja, surau dan perpustakaan. Pada tahun 1993, Madrasah Al Attas dipindahkan di atas sebuah bukit di Km 23 Jalan Kota Tinggi, Ulu Tiram. Rujuk http://maaj-johor.blogspot.com/. Dicapai pada 28 Jun 2009